مصایب روزنامه نگاری در ایران

گروه ادبیات، نشر و رسانه، امروز بازار تبریک ها و پاسداشت های نمادین به مناسبت روز خبرنگار گرم است. پرسش این است که آیا به اندازه یی که از خبرنگاران «یاد» می شود، تلاشی هم برای رفع مشکلات آنها و به طور کلی حل چالش های پیچیده در عرصه ی روزنامه نگاری می شود؟

به گزارش بولتن نیوز، یکی از دشوارترین و پرمخاطره ترین شغل ها در جهان است؛ شغلی که میان بد و بدتر انتخاب نمی شود و افراد مشغول به آن، با عشق آن را بر می گزینند؛ چرا که بدون این حس، شاید قادر به تحمل دشواری های بی شمار این حرفه نیستند. توصیف هایی از این دست را بارها و بویژه امروز 17 مرداد روز خبرنگار می شنویم.

خبرنگاری در ایران حرفه ی آسانی نیست. در کشور ما نیز مانند دیگر کشورها، خبرنگاران، خطرها و دشواری هایی منحصر به حرفه ی خود را تجربه می کنند. ولی شاید بتوان مشکل های اهالی مطبوعات ایران را به مراتب بیشتر از کشورهای دیگر دانست؛ مشکل هایی که سال ها گریبان فعالان در این عرصه را گرفته است.

«محمدجواد حق شناس» روزنامه نگار در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا در خصوص تاریخچه ی بروز این مشکل ها و فشارها در مطبوعات کشور گفت: طی سه دهه ی اخیر بعد از انقلاب اسلامی، مطبوعات ایران فراز و نشیب های بسیاری را پشت سر گذاشته اند. در این بین ما شاهد تحولات کیفی و کمی نیز در حوزه ی مطبوعات بوده ایم.

مدیرمسوول روزنامه ی توقیف شده ی «اعتمادملی» ادامه داد: با آغاز دوران انقلاب و تغییرات سیاسی متعددی که در آن دوران آغاز شد، ما شاهد حضور تاثیرگذار مطبوعات بویژه پیش از انقلاب بودیم. بعد از انقلاب نیز ما وارد دوره یی شدیم که مطبوعات رونق فراوانی داشت و به نوعی اهالی مطبوعات بدون هیچ گونه محدودیتی فعالیت می کردند. این دوران را می توان یکی از طلایی ترین دوران مطبوعات ایران دانست که همه ی تفکرات چپ، راست، مارکسیستی و مذهبی و ... در آن مجال حضور یافتند.

حق شناس افزود: متاسفانه تحت تاثیر سه دلیل اصلی، به همان سرعتی که این انفجار رخ داده بود به همان سرعت نیز خاموش شد؛ در اواخر دهه ی 50 و به دلایلی نظیر شورش های داخلی، آغاز جنگ تحمیلی و البته اختلافات سیاسی در بدنه ی نظام، رونق مطبوعات و تحول بسیاری دیگر از حوزه ها تحت الشعاع قرار گرفت و فضای مطبوعات از شرایط عادی خارج شد. در این بین سختگیری های دولتمردان نیز موجب مشکلاتی در مطبوعات و اقدامات تند برخی از اهالی آن شد و این عوامل در کنار هم، فضای مطبوعات را دچار چالش و محدودیت های فراوانی کرد. برخورد دستگاه قضایی در این زمان باعث شد بسیاری از نشریات توقیف شوند و نگرشی که در آن زمان نسبت به مطبوعات غالب شد، تاکنون نیز در بسیاری از حوزه ها ادامه یافته است.

از تحمل پایین حاکمان تا سواد پایین خبرنگاران

بعد از گذشت چندین دهه از انقلاب و باوجود ظهور برخی دوره های هرچند کوتاه مدت ولی طلایی برای مطبوعات کشورمان، مشکل های این حوزه همچنان پابرجا هستند. چرا در این مدت طولانی، موفق به رفع آن ها حداقل در برخی از حوزه ها نشده ایم؟

شاید مهمترین مانع در رشد فضای مطبوعاتی، نگرش نادرست بسیاری از حاکمان به روزنامه نگاران است؛ به طوری که در بسیاری از موارد آن ها خبرنگاران را نه مدافع منافع مردم بلکه مزاحمانی پر سر و صدا می دانند که به دنبال بهانه برای جنجال تراشی هستند.

«علی اصغر شفیعیان» روزنامه نگار در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا، گفت: با وجود این که ما پیشرفت های فراوانی در حوزه ی رسانه و مطبوعات داشته ایم و دانشکده ها و دانش آموختگان روزنامه نگاری فراوانی در کشور داریم، ولی با این حال بسیاری از مسوولان هنوز هم از رسانه انتظار دارند در حد روابط عمومی و زیر تسلط آن ها فعالیت کند. این امر تاثیرات مخرب فراوانی را از جمله افت شدید سطح اطلاع رسانی در کشور بدنبال خواهد داشت.

حق شناس نیز در نظری مشابه گفت: برخی مسوولان در نهایت کم لطفی به مطبوعات و فعالان آن نگاه می کنند؛ نگاهی که به برخوردهای غیر حرفه یی و غیر استاندارد با مطبوعات منجر می شود و جلوی رشد نسل جوان، پویا و توانایی را که وارد این حوزه شده اند خواهد گرفت.

این روزنامه نگار اصلاح طلب در ادامه گفت: مطبوعات در زمان حاضر برای رسیدن به استانداردهای مورد نظر خود تلاش می کنند. ولی با محدودیت هایی رو به رو هستند که بیش از همه ناشی از تقابلی است که انجام رسالت اهالی مطبوعات با منافع صاحبان قدرت دارد.

حق شناس محدودیت دسترسی خبرنگاران به منابع خبری و اطلاعاتی را یکی از مشکلات مهم در عرصه ی روزنامه نگاری دانست و تصریح کرد: متاسفانه نظام اجرایی کشور هنوز به درک درستی از این موضوع که خبرنگاران چشم و گوش جامعه هستند نرسیده و این نگاه هنوز غالب نشده است.

وی افزود: ما نشریات بسیار زیادی داریم در حالی که شمارگان آن ها به شدت غیر استاندارد و پایین است. این در حالی است که در منطقه، بسیاری از کشورهایی که در همه ی حوزه ها از ما پایین تر هستند، شمارگانی چند صد هزار و میلیونی دارند.

به گفته ی حق شناس، رفع چنین مشکل هایی نیاز به تغییر نگاه، اصلاحات قانونی و البته فرهنگ سازی دارد. افزون بر این لازم است که خود خبرنگاران نیز برای دسترسی به حقوق خود تلاش کنند.

«امیرحسین مصلی» روزنامه نگار نیز در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا بسیاری از مشکل های مطبوعات را ناشی از بی اعتمادی میان مسوولان و روزنامه نگاران دانست و گفت: این بی اعتمادی باعث شده تا هر گونه نقد و آگاهی رسانی در خصوص معضلات جامعه از سوی خبرنگاران به سیاه نمایی و دسیسه در نزد مسوولان تعبیر شود که این موضوع باعث بالا رفتن هزینه برای افشاگری و نقادی در رسانه ها شده است.

به گفته ی او، در غیاب شفاف سازی و فضای نقد، در میان مسدولان نیز بستر برای فساد فراهم می شود و ما طی هشت سال حکمرانی یکپارچۀ اصولگرایان شاهد چنین نمونه هایی بودیم.

البته این همۀ مشکل نیست. نمی توان نادیده گرفت که یکی از دلایل مهم دیگر گسترش مشکلات در حوزۀ روزنامه نگاری، ضعف بنیۀ علمی و حرفه یی در بدنۀ جامعۀ مطبوعاتی است.

شفیعیان در این باره گفت: برخی از روزنامه نگاران و خبرنگاران ما، درکمال بی تجربگی فعالیت می کنند و حرکتی رو به جلو و تخصصی شدن ندارند.

مصلی نیز با اشاره به فضای ناسالمی که به بروز تخلف و فساد در مطبوعات منجر خواهد شد، گفت: کمبود تجربه ی خبرنگاران و باندبازی در مطبوعات بزرگترین معضلی است که آینده ی خبرنگاران جوان را تهدید می کند. به طور مثال خبرنگاری که باید در جایگاه یک کارآموز فعالیت کند، به دلیل پارتی بازی به مقام دبیری یا سردبیری می رسد؛ در حالی که بسیاری از بزرگان روزنامه نگاری بیکار هستند. از سوی دیگر برخی از روزنامه نگاران باسابقه متاسفانه با در اختیار دادن قلم خود به صاحبان قدرت و پول، صفحات نشریات را به بولتن های تبلیغات سیاسی و اقتصادی برای برخی از جناح ها و نهادها تبدیل می کنند.

امنیت پایین شغلی

یکی از اساسی ترین چالش هایی که روزنامه نگاران ایرانی بویژه آن هایی که در رسانه های متعلق به بخش خصوصی فعالیت می کنند، مساله ی نبود ثبات شغلی است. توقیف های مکرر روزنامه ها، یکی از عمده ترین جلوه های نااطمینانی روزنامه نگاران به آینده ی شغلی شان است.

محمدجواد حق شناس در ادامه ی گفت و گو با پژوهشگر ایرنا با بیان اینکه مشکل اصلی مطبوعات و اهالی آن را می توان در نبود امنیت و ثبات دانست، تصریح کرد: خبرنگاری در همه ی جهان به عنوان حرفه یی دشوار شناخته می شود. متاسفانه این دشواری در کشور ما به دلیل برخوردهای کاملا غیر استاندارد و بدون تناسب با جامعه ی مطبوعاتی ابعاد گسترده تری نیز دارد. شاهد هستیم که گاه به صرف نوشتن یک یادداشت، چاپ یک کاریکاتور و ... شدیدترین برخوردها با مطبوعات می شود و از فعالیت آنها جلوگیری به عمل می آید. در این بین هیچ توجهی به اینکه با بسته شدن این نشریه ها و روزنامه ها چه اتفاقی برای خبرنگاران بی دفاع و بی پناه آن ها می افتد نمی شود.

شفیعیان نیز به نبود امنیت شغلی خبرنگاران به عنوان یکی از اصلی ترین دغدغه های آن ها اشاره کرد و گفت: چطور می توان در شرایطی که هر روز ممکن است امنیت شغلی اهالی مطبوعات بدلیل های مختلف به خطر بیفتد، خبرنگار و روزنامه نگار یا دچار افت کیفیت و ناپختگی خواهند شد یا مجبور خواهند بود بدنبال کارهای باثبات تری بروند. با خالی شدن جای این افراد، نیروهای جدیدی وارد کار می شوند و تا زمانی که آن ها پختگی و دانش کافی برای فعالیت رسانه یی را کسب کنند، به سرنوشت گروه پیشین دچار می شوند و دچار سرخوردگی می شوند. صرف نظر از حوزه ی فعالیت، طی شدن دوباره و دوباره ی چنین مسیری، بی تجربگی و بی انگیزگی را بدنبال خواهد داشت.

طی ماه ها و سال های اخیر بارها و بارها خبرهای تلخ دستگیری و محاکمه ی خبرنگاران و روزنامه نگاران را شنیده ایم. بسیاری معتقدند بیشتر این نوع برخوردها ناشی از نبود سعه ی صدر در میان مسوولان و پیش فرض های اشتباه آنها درباره ی فعالیت های مطبوعاتی است. نباید فراموش کرد که هدف یک روزنامه نگار از پرداختن به مشکلات کشور و نمایاندن اشتباه مسوولان، نه تضعیف نظام بلکه حتی تقویت آن است.

امیرحسین مصلی در ادامه ی گفت و گو با پژوهشگر ایرنا گفت: نبود امنیت کاری چه از طرف حاکمیت و چه از طرف مسوولان رسانه ها حتی رسانه های مستقل و اصلاح طلب بزرگترین مشکل خبرنگاران و روزنامه نگاران ایرانی است. به طور مثال یک اشتباه سهوی یا یک سوء تفاهم و همچنین برخوردهای سلیقه یی و برداشت های مختلف از قانون از سوی نهادهای مختلف باعث می شود تا یک رسانه به محاق توقیف برود یا خبرنگاران با احکام قضایی رو به رو شوند.

در حسرت یک سقف

دارا بودن صنفی واحد و شناخته شده، حقی است که بسیاری از حرفه ها از آن برخوردار هستند. نهادهای صنفی، به فعالان در حوزه های مختلف این امکان را می دهند که دغدغه ها و مشکل های خود را پیش از کشیده شدن به محکمه های قضایی و افرادی که شاید درک درستی از ویژگی ها و شرایط حرفه ی آن ها نداشته باشند، در صنف مربوط به خود مطرح کنند و شاهد رفع آسان تر آن باشند. افزون بر این، نهاد صنفی برای افراد زیر پوشش خود امکان های حمایتی را فراهم می کند که در سایه ی نبود آن، امکان بهره مندی از آن را نخواهند داشت.

خبرنگاران و روزنامه نگاران ایران سال ها است که از وجود نهادی صنفی برای رسیدگی و رفع مشکل های خود محروم هستند. «انجمن صنفی روزنامه نگاران ایران» که این روزها بحث های مربوط به بازگشایی آن بار دیگر مطرح شده است و عضوها و مدیران آن منتظر تصمیم مسوولان در بازگشایی آن هستند، نهادی است که در صورت فعالیت دوباره می تواند سقفی برای روزنامه نگاران باشد و از آن ها حمایت کند.

امیرحسین مصلی که از موافقان بازگشایی انجمن است، در این خصوص گفت: متاسفانه منفعت عده یی، در رویارویی نهادهای مدنی و نهادهای حکومتی گره خورده است که این موضوع مهم ترین مانع گرد آمدن اهالی رسانه زیر چتر واحدی چون انجمن صنفی است.

مصلی ادامه داد: این مانع مختص گروه های تندروی جریان اصولگرا نیست و باعث تاسف است که بگویم برخی از جریان های اصلاح طلب نیز بقای خود را در نبود بازگشایی انجمن صنفی روزنامه نگاران و به نوعی عملی نشدن وعده های انتخاباتی رییس جمهوری می بینند تا بدین وسیله منافع شخصی خود را از دست ندهند.

در این بین، حق شناس و شفیعیان با وجود موافقت با بازگشایی انجمن صنفی، برخی فعالیت های نهادهای صنفی رسانه یی را آلوده به سیاست و برای مطبوعات خطرناک و مضر توصیف کردند. شفیعیان در این خصوص گفت: فعالیت های صنفی بدون شک مفید خواهند بود ولی من و بسیاری دیگر از روزنامه نگاران و خبرنگاران اعتقاد داریم، با آزاد گذاشتن مطبوعات، فعالیت های صنفی نیز مجال ظهور پیدا خواهند کرد و در شرایط فعلی نیازی به پافشاری و عجله در بازگشایی انجمن صنفی روزنامه نگاران که به ظهور مشکل های گذشته ی این صنف منجر خواهد شد، نیست.

شفیعیان ادامه داد: مساله یی که ما در ایران داریم، ضعف تشکل های سیاسی و تحزب است. بار سیاسی در کشوری که احزاب قوی ندارد، بر عهده ی دانشجویان و رسانه ها خواهد افتاد. در این شرایط درصد قابل توجهی از افراد و نهادهای حوزه ی رسانه و البته انجمن هایی که در این حوزه آغاز بکار می کنند، سیاسی و سیاست زده خواهند بود و فعالیت های خود را بصورت جناحی ادامه خواهند داد.

به گفته ی او، با هرچه بازتر کردن فضا برای ظهور و رشد احزاب و تشکل ها، فعالیت های سیاسی به این سمت حرکت خواهد کرد و رسانه نیز قادر خواهد بود انجمنی صنفی با دغدغه های کاملا حرفه یی داشته باشد.

حق شناس نیز در این خصوص گفت: مهم ترین نکته یی که باید در فعالیت های صنفی در نظر گرفته شود این است که نهادهای صنفی نباید به سیاسی کاری آلوده شوند و رقابت های سیاسی در آن راه نیابد. متاسفانه نهادهای صنفی که ما در حوزه ی رسانه داشتیم همگی به نوعی از این آسیب رنج دیده اند.

حرکت رو به جلو به رغم همه ی مشکلات

با وجود همه ی مشکلاتی که روزنامه نگاران در ایران با آن رو به رو هستند، بسیاری معتقدند فعالیت های این عرصه در سال های گذشته، گسترش پیدا کرده و به طور کلی روزنامه نگاری حرکتی رو به جلو داشته است.

شفیعیان در این خصوص گفت: بدون شک و با وجود همه ی فشارها، نمی توان جلوی پیشرفت فناوری را گرفت و مطبوعات ما نیز از این نظر حرکتی رو به جلو را تجربه کرده اند.

وی افزود: با وجود شبکه های اجتماعی و اینترنت، امکان محدودیت اطلاع رسانی در هیچ جای جهان وجود ندارد و اطلاع رسانی با وجود همه ی فشارها ادامه پیدا می کند. افزون بر این با وجود مطرح شدن پدیده یی همچون «شهروند خبرنگار»، حتی مردم عادی نیز در تولید محتوا و اخبار نقش آفرینی می کنند و حتی اهالی رسانه قادر به بهره برداری از این محتوا هستند.

به گفته ی این روزنامه نگار، مدیران رسانه یی و نشریه هایی که از چنین الگویی پیروی نکنند و با مخاطب در ارتباط دو طرفه نباشند و پذیرای نظرات مختلف نباشند، بازنده هستند و با افزیش هرچه بیشتر فشار و نظارت بر این رسانه ها، زمینه های حذف یا فساد آن ها فراهم خواهد شد.

در این بین مصلی با اشاره به پیشرفت های فعالیت مطبوعاتی در سال های گذشته، این پیشرفت ها را نتیجه ی شرافت کاری خبرنگارانی دانست که برای آگاهی رسانی در جامعه از هیچ تلاشی دریغ نمی کنند و باعث پیشرفت رو به جلوی خبر رسانی در یکی از تلخ ترین دوران کار مطبوعاتی در ایران شدند.