بسترهای سبب ساز شکوفایی بزرگان

گوناگون، زکریای رازی، ابوریحان بیرونی، ابن سینا و دیگر اندیشمندان بزرگ ایرانی در قرن های 9 و 10 میلادی، در بستری شکوفا شدند که دولت های ایران در آن قرن ها نقشی بسزا در شکل گیری اش داشتند.

به گزارش بولتن نیوز، در تقویم یکم شهریور روز بزرگداشت ابن سینا، پنج شهریور روز بزرگداشت زکریای رازی و 13 شهریور روز گرامیداشت ابوریحان بیرونی است. جالب اینجاست که رازی، بیرونی و ابن سینا، به همراه فردوسی، رودکی و شماری دیگر از اندیشمندان بزرگ ایران، معاصر یکدیگر بوده اند.

در این مقاله تلاش می شود بستری که سبب ساز شکوفایی بسیاری از بزرگان تاریخ ایران شد، بررسی شود. برای این منظور، ابتدا نگاهی گذرا به زندگی زکریای رازی و ابوریحان بیرونی خواهیم کرد. برای آشنایی بیشتر با زندگی ابن سینا، مطالعه مقاله ˈالگوی حکمت در زندگی ابن سیناˈ* پیشنهاد می شود. در پایان نیز به چند نمونه از نقش دولتمردان ایرانی در بسترسازی برای شکوفایی علمی کشور اشاره خواهد شد.

1 - زکریای رازی

زکریای رازی، پزشک و شیمی دان معروف ایرانی، احتمالا در سال 854 میلادی در شهرری دیده به جهان گشود. رازی تلاش بسیاری کرد تا دانش شیمی را جایگزین کیمیاگری کند. وی کاشف الکل خالص (اتانول) است و اولین پزشک تاریخ شمرده می شود که از این ماده ضدعفونی کننده در پزشکی استفاده کرد. کشف اسید سولفوریک، کلرید آمونیوم و برخی دیگر از مواد شیمیایی نیز منسوب به اوست.

رازی در پزشکی نیز نوآوری هایی ماندگار از خود به جا گذاشت. حدود 40 اثر او در بخش پزشکی، هنوز در کتابخانه ها و موزه های ایران، بریتانیا، فرانسه، هند و کتابخانه کنگره آمریکا (نسخه های ترجمه شده به لاتین) باقی است. بولتن ˈسازمان بهداشت جهانیˈ در شماره مه 1970 خود نوشت: «کارهای او (رازی) درباره آبله و سرخک، سرشار از اصالت و دقت است. همچنین مقاله ای که وی درباره بیماری های عفونی نوشته، نخستین رساله ای است که در این باب به رشته تحریر در آمده است.»

رازی باور سقراط و ارسطو مبنی بر دوگانگی ذهن و جسم را رد کرد و بر نقش سلامت روان در سلامت جسمی پای فشرد. بر همین پایه، وی پژوهش هایی، هرچند ابتدایی، در حوزه روانشناسی و روانکاوی بیماران انجام داد.

زکریای رازی نخستین کسی است که درباره واکنش مردمک چشم به نور، پژوهش کرد. وی نخستین پژوهشگری است که به ماهیت ˈتبˈ به عنوان روش دفاع طبیعی در بدن انسان پی برد و احتمالا نخستین پزشکی است که میان ˈروماتیسمˈ و ˈنقرسˈ (درد مفاصل دست و پا بر اثر انباشت اسید اوریک) تفاوت قائل شد. او احتمالا نخستین پژوهشگری است که درباره نخاع دوشاخه (spina bifida) رساله نوشت. رازی، همچنین، یکی از نخستین پژوهشگران تاریخ است که داروهای اختراع خود را ابتدا روی جانوران آزمایش و سپس به انسان تجویز می کرد. (Houchang D. Modanlou)

با این همه، احتمالا رازی را در علم پزشکی با دانشنامه ˈالحاوی فی الطبˈ می شناسند که مدت ها در کنار کتاب ˈقانونˈ ابن سینا، مهمترین مرجع پزشکی جهان بود. یک جلد از کتاب ˈالحاویˈ کاملا به داروشناسی اختصاص دارد. روز تولد رازی (5 شهریور) در ایران به نام روز داروسازی معروف است.

2 - ابوریحان بیرونی

ابوریحان بیرونی، مردم شناس و تاریخ نگار، ریاضی دان، شیمی دان و پزشک بزرگ ایرانی، در سال 973 میلادی در خوارزم (ازبکستان امروزی) چشم به جهان گشود. کتاب ˈقانونˈ (که نباید با قانون ابن سینا اشتباه گرفت!)، جامع ترین اثر ابوریحان در ستاره شناسی و هیات است. بیرونی در کتاب ˈچگالی هاˈ به بررسی نیروی گرانش فلزات، مایعات و سنگ ها پرداخت و در کتاب ˈاسطرلابˈ، ابزارهای ستاره شناسی قدیم را معرفی کرد.

ابوریحان کتاب ˈآثارالباقیهˈ را در 27 سالگی نوشت. این کتاب که گاهشماریِ تمدن های آن روزگار است را باید تلفیقی از تاریخ و قوم شناسی دانست.

اما شاید معروف ترین کتاب ابوریحان، ˈتحقیق ماللهندˈ باشد که حتی امروز هم به عنوان یکی از ارزشمندترین منابع تاریخ و مردم شناسی ˈهند باستانˈ مورد توجه است. ابوریحان برای پژوهش درباره هند، در سن 45 سالگی آموختن زبان سانسکریت را آغاز کرد. ˈتحقیق ماللهندˈ اطلاعاتی گرانبها درباره طبقات اجتماعی، فلسفه، دانش، مذهب، قوانین، سنت ها، خرافه ها، اسطوره ها، جغرافیا و حتی زبان هندی را در اختیار می گذارد. بیرونی برای نگارش این کتاب از 40 منبع سانسکریت و چندین منبع یونانی استفاده کرد و خود نیز بارها به هندوستان رفت. (Bobojan Gafurov)

نامه هایی که ˈابوریحانˈ جوان و ˈابن سیناˈی بسیار جوان به یکدیگر می نوشتند و در آن به بحث درباره پدیده های علمی و فلسفی می پرداختند، اکنون یکی از گنجینه علمی – تاریخی است.

3- بسترهای شکوفایی

پس از نزدیک به دو قرن خاموشی علمی و فرهنگی در ایران و وابستگی کامل حکومت ها به دربار خلفای عرب، دودمان های طاهریان، صفاریان، سامانیان و آل بویه، در به دست آوردن استقلال و بازسازی زبان و ملیت ایرانی، پیشگام شدند.

در مقاله ˈفردوسی و رابطه معکوس حماسه و زبانˈ**، درباره دوران فترت دانش و ادب ایرانی پس از حمله عرب ها و آغاز جنبش احیای هویت ملی در دوره های هم عصر سامانیان توضیح داده شده است.

نکته جالب در رویکرد ایرانیان، واقع گرایی آنان در مسیر رسیدن به آرمان ها بود. در واقع، ایرانیان مسیر استقلال را از بهترین منطقه (شرق کشور و دور از دسترس خلفا) و ˈبا صبرˈ و به صورت تدریجی پیمودند. سامانیان هرگز به صورت علنی رویاروی خلفا قرار نگرفتند. چهار نوه ˈسامان خداˈ (جد اعلای سامانیان) حکمرانان نصب شده از سوی ˈمامونˈ (خلیفه عباسی) بودند: نوح حاکم ˈسمرقندˈ، احمد حاکم ˈفرغانهˈ، یحی حاکم شاش (تاشکند) و الیاس حاکم ˈهراتˈ بود. اسماعیل، پسر احمد، کسی بود که با در دست گرفتن حکومت فرارود (ماوراء النهر)، شکست صفاریان در خراسان و زیدیه در طبرستان، نخستین حکومت نیمه مستقل و قدرتمند را در ایران تشکیل داد. (Britannica)

سامانیان بی آنکه آشکارا علیه حکومت خلفا بشورند، عناصر هویت و حاکمیت ملی ایرانیان را از دست آنان خارج کردند. پادشاهان سامانی بر گسترش زبان فارسی و استفاده از آن در امور دیوانی و حتی دانش تاکید داشتند و دانشمندان و بازرگانان و صاحبان صنایع را تشویق می کردند.

در ادامه خواهیم دید که شکوفایی ایران در این برهه از تاریخ با تدبیر و همیاری حکومت های ایرانی صورت گرفت:

شاهنامه با اراده و پشتیبانی دولت به رشته تحریر در آمد. زمانی که سامانیان تصمیم به نگارش رزمنامه ای حماسی برای ایران گرفتند، ابومنصور معمری (Abu Mansur Maˈmari)، وزیر حاکم توس، شماری از پژوهشگران را گرد آورد. آنان ˈخدای نامهˈ را از زبان پهلوی به فارسی نو ترجمه کردند و با استفاده از منابع دیگر، بر مطالب آن افزودند. کار تهیه و تدوین منابع برای شاهنامه در محرم 346 (آوریل 957 میلادی) به پایان رسید و ˈفردوسیˈ آن را یکی از اصلی ترین منابع خود قرار داد. این منبع عظیم، به نام ˈشاهنامه ابومنصوریˈ شناخته می شود و امروزه مقدمه و معرفی آن که توسط خود ˈابومنصور معمریˈ نوشته شد، همچنان باقی است. (Khalegi-Motlagh)

توجه سامانیان به زبان فارسی، تنها به ادبیات خلاصه نمی شد، بلکه آنان زبان را به عنوان نیرومندترین ابزار استقلال و شکوفایی ملی به کار گرفته بودند. از این رو است که ˈابوعلی بلعمیˈ، وزیر معروف سامانیان، خود ترجمه یکی از بزرگترین منابع تاریخی ایران به زبان فارسی را برعهده گرفت و این کار را برای ˈمنصور نوحˈ (امیر سامانی) انجام داد. (Iranica)

ˈبلعمیˈ ترجمه کتاب تاریخ طبری که پیشتر توسط ˈمحمد بن جریر طبریˈ (تاریخ نگار ایرانی) به عربی نوشته شده بود را در سال 352 هجری (963 میلادی) آغاز کرد. بدین ترتیب، ترجمه وی، پس از مقدمه شاهنامه ابومنصوری، دومین متن کهن باقیمانده از زبان فارسی نو است. کتابی که ابوعلی بلعمی نوشت، چون نسبت به تاریخ طبری، مطالبی تکمیلی داشت، به نام خود وی، ˈتاریخ بلعمیˈ نامگذاری شد.

ˈفخرالدولهˈ، شاهزاده آل بویه، شخصا از ˈخجندیˈ (ستاره شناس) خواست که یک مکان یاب دیواری بر فراز کوهی در ری بسازد. مکان یاب که در عربی ˈذات السدسˈ و در انگلیسی ˈsextantˈ نامیده می شود، ابزاری است که برای سنجش مکان دقیق خورشید و ستارگان کاربرد دارد. ابزاری که خجندی ساخت را به افتخار فخرالدوله، ˈذات السدس فخریˈ نامیدند. (Jacques Boilot)

ابزاری که ابوریحان بیرونی برای اندازه گیری های ستاره شناسی در گرگانج ساخت، در واقع با کمک مستقیم خوارزم شاه انجام شد و درست به همین دلیل است که وی، برای قدردانی، این ابزار را ˈحلقه شاهیˈ نامید.

وقتی سلطان محمود غزنوی به قدرت رسید، به دلیل آنکه روابط سلطان محمود و ابوریحان شکرآب بود، شکوفایی علمی ابوریحان نیز تا اندازه زیادی محدود شد. پادشاه او را به افغانستان تبعید کرد و ابوریحان در روستایی از توابع کابل در تنگدستی و انزوا، روی کتاب ˈتحدیدˈ کار کرد. وی در 14 اکتبر 1018 تصمیم گرفت خورشید را مکان یابی و ارتفاع سنجی کند، اما ابزاری در دست نداشت؛ بنابراین برای این کار از نوآوری و ابزارهای بدوی بهره گرفت. هرچند سلطان محمود نیز گاهگاهی به او کمک هایی می کرد و ابوریحان هم برای مثال با ساخت ˈحلقه یمینیˈ پاسخی به این کمک ها داد. ˈیمین الدولهˈ لقبی بود که دربار خلفای عباسی به سلطان محمود داده بود. (Jacques Boilot)

ارتباط مستقیم شکوفایی علمی و پشتیبانی حکومت، در مورد ابن سینا هم صدق می کند. چنانکه در مقاله ˈالگوی حکمت در زندگی ابن سیناˈ شرح داده شد، بوعلی سینا تا زمانی که در بخارا بود، پزشک ویژه دربار بود و 14 سال پایانی عمرش را نیز با عنوان مشاور علمی علاالدوله در اصفهان سپری کرد.

از: زمان رضاخانی

فراهنگ **9163**1601**

منابع:

*الگوی حکمت در زندگی ابن سینا

http://www.irna.ir/fa/News/81282753/%D9%BE%D8%B2%D8%B4%DA%A9%DB%8C/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C_%D8%AD%DA%A9%D9%85%D8%AA_%D8%AF%D8%B1_%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B3%DB%8C%D9%86%D8%A7

---

**فردوسی و رابطه معکوس حماسه و زبان

http://www.irna.ir/fa/News/81162892/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF_%D9%88_%D8%A7%D8%AF%D8%A8/%D9%81%D8%B1%D8%AF%D9%88%D8%B3%DB%8C_%D9%88_%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B7%D9%87_%D9%85%D8%B9%DA%A9%D9%88%D8%B3_%D8%AD%D9%85%D8%A7%D8%B3%D9%87_%D9%88_%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86

---

Encyclopedia Britannica, ˈSamanid Dynastyˈ

http://www.britannica.com/EBchecked/topic/520234/Samanid-dynasty

---

Houchang D. Modanlou, ˈA Tribute to Zakariya Razi (865 – 925 AD), An Iranian Pioneer Scholarˈ, Archives of Iranian Medicine, Volume 11, Number 6, November 2008

---

Bobojan Gafurov, ˈA Universal Genius who Lived in Central Asia a Thousand Years Agoˈ, UNESCO Courier, June 1972

---

Jacques Boilot, ˈThe Long Odysseyˈ, UNESCO Courier, June 1972

---

Dj. Khalegi-Motlagh, "Abu Mansur Mamari,” Encyclopædia Iranica

http://www.iranicaonline.org/articles/abu-mansur-mamari-minister-dastur-of-abu-mansur-b

---

Encyclopædia Iranica, ˈAmirak Balˈamiˈ

http://www.iranicaonline.org/articles/amirak-balami-name-given-to-abu-ali-mohammad-also-called-baami-e-kucek-the-lesser-younger-son-of-abul-fazl-mohammad-b

---

Encarta Encyclopedia, Al-Biruni

---

Encarta Encyclopedia, Al-Razi