بازخوانی سابقه استفاده ایران از کمیسیون مشترک به ما می‌گوید باز هم می‌شود.

گروه بین الملل: از زمان امضای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ (JCPOA)، ایران در برابر فشارهای بین‌المللی، به‌ویژه پس از خروج آمریکا در سال ۲۰۱۸، با چالشی بزرگ مواجه بوده است. اما در این میان، کمیسیون مشترک برجام به‌عنوان یک نهاد حقوقی و دیپلماتیک، به ایران اجازه داده تا در برابر تهدیدات، به‌ویژه مکانیسم ماشه، دست به ابتکار عمل بزند. این کمیسیون، که برای نظارت بر اجرای برجام و حل اختلافات طراحی شده، صحنه‌ای بوده که ایران با هوشمندی از آن برای دفاع از منافع خود، خرید زمان و فشار بر طرف‌های مقابل استفاده کرده است. این مقاله نگاهی ژورنالیستی به موارد کلیدی استفاده ایران از ظرفیت‌های حقوقی این نهاد تا آگوست ۲۰۲۵ دارد، همراه با تحلیل تأثیرات و استراتژی‌های تهران در این میدان دیپلماتیک.

کمیسیون مشترک برجام؛ نهاد حقوقی کمتر دیده‌شده

به گزارش بولتن نیوز ،کمیسیون مشترک، طبق پاراگراف ix مقدمه JCPOA، نهادی متشکل از ایران و گروه E3/EU+3 (چین، روسیه، فرانسه، آلمان، بریتانیا، ایالات متحده و نماینده اتحادیه اروپا) است که برای نظارت بر اجرای توافق و حل اختلافات شکل گرفته:

"A Joint Commission consisting of the E3/EU+3 and Iran will be established to monitor the implementation of this JCPOA and will carry out the functions provided for in this JCPOA."

پس از خروج آمریکا، این کمیسیون بدون واشنگتن به کار خود ادامه داد و به بستری برای تقابل دیپلماتیک ایران با کشورهای اروپایی (E3) و استفاده از حمایت چین و روسیه تبدیل شد. ایران از این نهاد برای ارجاع مسائل، طولانی کردن فرآیندها و به چالش کشیدن نقض تعهدات غرب بهره برده است. در ادامه، نمونه‌های کلیدی این استفاده‌ها بررسی می‌شود.

ژانویه ۲۰۲۰: دفاع در برابر اتهامات E3

در ژانویه ۲۰۲۰، کشورهای اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا) مکانیسم حل اختلاف (پاراگراف ۳۶ JCPOA) را فعال کردند تا کاهش تعهدات هسته‌ای ایران را به چالش بکشند. ایران، با استفاده از ظرفیت کمیسیون، استدلال کرد که اقداماتش پاسخی به نقض تعهدات غرب، به‌ویژه عدم رفع کامل تحریم‌ها، است. تهران با حمایت چین و روسیه، بحث را در کمیسیون به مذاکراتی طولانی‌تر کشاند و از فعال‌سازی مکانیسم ماشه جلوگیری کرد. این حرکت نشان داد که ایران می‌تواند از کمیسیون برای دفاع حقوقی و خرید زمان استفاده کند.

جولای ۲۰۲۰: فعال‌سازی مکانیسم توسط ایران

ایران در اقدامی جسورانه، خود مکانیسم حل اختلاف را فعال کرد تا به نقض تعهدات آمریکا (به دلیل تحریم‌های جدید) و کندی اروپا در اجرای تعهدات رفع تحریم‌ها اعتراض کند. طبق پاراگراف ۳۶، ایران مسئله را به کمیسیون ارجاع داد و خواستار بررسی شد. این اقدام، که با هماهنگی چین و روسیه انجام شد، فشار دیپلماتیک را بر غرب افزایش داد و مذاکرات غیرمستقیم وین را به جریان انداخت. هرچند نتیجه کامل حاصل نشد، اما این حرکت نشان داد که ایران می‌تواند به‌صورت تهاجمی از ابزارهای حقوقی برجام استفاده کند.

۲۰۲۱-۲۰۲۳: مذاکرات وین و نقش کمیسیون

در جریان مذاکرات احیای برجام در وین (۲۰۲۱-۲۰۲۳)، ایران بارها از کمیسیون برای پیشبرد مواضع خود استفاده کرد. برای مثال، در دسامبر ۲۰۲۱، ایران مسائل مربوط به عدم رفع تحریم‌ها را به کمیسیون ارجاع داد و خواستار تضمین‌های اقتصادی شد. این ارجاع‌ها، با حمایت چین و روسیه، به طولانی شدن مذاکرات و ایجاد فضایی برای چانه‌زنی کمک کرد. ایران همچنین از ظرفیت هیئت مشورتی (Advisory Board) برای بررسی اختلافات بهره برد، هرچند مذاکرات به دلیل اختلافات عمیق متوقف شد.

۲۰۲۴-۲۰۲۵: مقابله با تهدیدات جدید ماشه

با شدت گرفتن تهدیدات E3 برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه در سال‌های ۲۰۲۴ و ۲۰۲۵، ایران بار دیگر به کمیسیون روی آورد. در جولای ۲۰۲۵، تهران با درخواست جلسه فوری کمیسیون، تهدیدات اروپا را به چالش کشید و با هماهنگی چین و روسیه، استدلال کرد که این تهدیدات "فاقد مبنای حقوقی" هستند، زیرا E3 خود تعهدات رفع تحریم را نقض کرده‌اند. این اقدام، همراه با آگاهی ایران از انقضای مهلت ماشه در اکتبر ۲۰۲۵، به تأخیر در فرآیند و تقویت موضع دیپلماتیک تهران کمک کرده است.

استراتژی ایران در برابر ماشه: سپر یا شمشیر؟

استفاده ایران از کمیسیون مشترک نشان‌دهنده یک استراتژی چندوجهی است:

خرید زمان: طولانی کردن فرآیندهای حل اختلاف و جلوگیری از ماشه فوری.

فشار متقابل: ارجاع نقض تعهدات غرب به کمیسیون و بازگرداندن توپ به زمین اروپا.

بهره‌گیری از متحدان: اتکا به چین و روسیه برای ایجاد مانع دیپلماتیک.

بازی با زمان ماشه: نزدیک‌کردن روندها به انقضای اکتبر ۲۰۲۵.

محدودیت‌ها و ریسک‌ها

عدم اجماع در کمیسیون؛ امکان bypass از سوی E3.

خروج آمریکا و کاهش وزن کمیسیون.

احتمال کشیده‌شدن پرونده به شورای امنیت و خارج‌شدن از دست ایران.

در انتها لازم است: دیپلماسی فعال یا منفعل؟

کمیسیون مشترک برجام، اگرچه کامل نیست، به ایران ابزاری حقوقی و دیپلماتیک داده تا در برابر فشارهای بین‌المللی، به‌ویژه تهدید مکانیسم ماشه، مقاومت کند. از دفاع در برابر اتهامات در سال ۲۰۲۰ تا فعال‌سازی تهاجمی مکانیسم در همان سال، و از مذاکرات وین تا مقابله با تهدیدات ۲۰۲۵، ایران نشان داده که می‌تواند از این نهاد به‌عنوان یک سپر و شمشیر استفاده کند. با انقضای مهلت ماشه در اکتبر ۲۰۲۵، این استراتژی‌ها اهمیت بیشتری پیدا کرده‌اند. داستان کمیسیون مشترک، روایت هوشمندی دیپلماتیک ایران در یک بازی پیچیده جهانی است – جایی که دست تهران هرگز کاملاً خالی نبوده است.