منزلگاه بیست و یکم؛ 5 بنا به یک نام در 5 پایتخت ایران

گروه میراث فرهنگی و هنرهای سنتی، هرسال با فرارسیدن بهار طبیعت و تعطیلات نوروز که پیش درآمدی است برای تعطیلات طولانی تر تابستان و زمان استراحت بچه مدرسه ای ها و خانواده ها و از این ها مهم تر با بهبود شرایط جوی و تلطیف آب و هوا در نیمۀ نخست سال، مسافرین کوله بارشان را بر دوش گذارده و به راه می افتند.

به گزارش بولتن نیوز، دراین راستا سفر می ­کنیم به جای جای شگفت انگیز ایران که شاید از نظرمان پنهان مانده باشند. باشد که با مطالعۀ این نوشته­ های توصیفی، شور سفر و از نزدیک تماشا کردن این گنجینه ­های وطن در ما زنده گشته و رهسپار منزلگاه ­های ناشناخته شویم.

نمای پشت کاخ عالی‌قاپوی اصفهان

معمولاً وقتی نام «عالی قاپو» به میان بیاید، همگی به یاد پایتخت فرهنگ اسلامی جهان، اصفهان زیبا می افتیم و میدان نقش جهان. با این حال عالی قاپوی معروف اصفهان، تنها یکی از 5 عمارتی است که با همین نام در سراسر ایران زمین و در ازمنۀ مختلف ساخته شده و امروز نیز پابرجاست.

در این منزل قصدداریم با سفر به چهارگوشۀ ایران زمین سری بزنیم به این 4 عالی قاپوی قزوین، اصفهان، تبریز و تهران و با معرفی این 4 عمارت، به یکی دیگر از هزاران نکتۀ جذاب و جالب توجه تاریخ، فرهنگ، هنر و معماری ایران زمین بپردازیم.

عالی قاپوی قزوین

در شهر تاریخی قزوین، خیابان عریض شمالی جنوبی به نام خیابان سپه هست که وسیع ترین و باصفاترین و در عین حال قدیمی ترین خیابان این شهر بوده از یادگارهای دوران پایتختی قزوین در عهد صفویه است.

پیش از آن که به دستور رضاشاه مسیر راه تهران به رشت و همدان در داخل شهر قزوین به علت پیچ و خم های مختلف و کم عرض بودن بعضی قسمت های آن تغییر داده شود، مسافرینی که از تهران به قزوین می رفتند یا از آن شهر عبور می کردند، عموماً طول خیابان عریض تاریخی مزبور را طی می کردند. لکن اکنون راه اتومبیل ها و اتوبوس ها عموماً از خیابان مستقیم شرقی غربی است که به مسافتی بالاتر از خیابان سپه می گذرد و فقط مسافرینی که به وسیلۀ ترن به قزوین می روند چون از ایستگاه راه آهن به شهر عزیمت می نمایند، از انتهای جنوبی خیابان سپه وارد شهر می شوند و این خیابان قدیمی و تاریخی را مشاهده می نمایند.

انتهای شمالی این خیابان به سردر با عظمتی منتهی می گردد که نام آن «عالی قاپو» است و سر در کاخ های شاهان صفویه بوده از سالیان متمادی پیش از این هم مقر شهربانی قزوین در حیاط وسیع پشت این سر در تاریخی قرار دارد و بدین قرار فعلاً مدخل ادارۀ مزبور می باشد. این سر در به علت تعمیرات و تغییراتی که در دورۀ قاجاریه و پس از آن پیدا کرده است، کمتر از سابق درخشندگی و جلوه گری دارد؛ لکن روی هم رفته می توان گفت از بناهای تاریخی خوش اقبال ایران به شمار می رود و نسبت به کهنگی و قدمت خود خوب باقی مانده است.

کتبۀ کاشی معرق و دو پنجرۀ مشبک کاشی معرق از آثار صنعتی نفیس دوران صفوی در آن باقی مانده و نمونۀ هنرنمایی هایی­ است که هنرمندتن عصر شاه عباس کبیر در این سر در معظم به کار برده بودند.

کتیبۀ مزبور از نوشته های علیرضا عباسی است که به خط ثلث با کاشی سفید بر زمینۀ لاجوردی رنگ احداث گردیده در متن آن نام و القاب شاه عباس کبیر ذکر شده است و ضمن عبارات تشریفاتی که بعد از اسم وی به زبان عربی نوشته اند، سرهای بزرگترین پادشاهان زمان را بر درگاهش و گردن های سروران معظم عصر را بر آستانۀ وی به حال اطاعت و افتادگی مسئلت کرده اند. سال-تاریخ ندارد ولی یقیناً پیش از انتقال پایتخت به اصفهان یعنی پیش از سال 1006 هجری بنیاد گردیده است. بنابراین تاریخ بنیاد آن بین سال های 996 هجری که آغاز سلطنت شاه عباس کبیر باشد و سال 1006 هجری می شود.

در کتاب عالم آرای عباسی که در سال 1025 یعنی سال سی ام سلطنت شاه عباس تحریر رفته است، از این بنا و همچنین از بنای عالی قاپو در اصفهان به «درگاه دولت خانه» یاد شده است.

عالی قاپوی اصفهان

شاه عباس از آغاز سلطنت خود هر وقت فرصت و فراغتی پیدا می کرد به اصفهان می رفت و علاوه بر این املاک موروثی جدش شاه طهماسب و از جمله باغ مورد علاقۀ وی به نام «نقش جهان» در اصفهان واقع بود.

در نتیجۀ همین علاقه در سال 1006 هجری(معادل 1598 میلادی) تصمیم به انتقال پایتخت خویش از قزوین به اصفهان گرفت و طرح عمارات و خیابان ها و باغ های سلطنتی را در این شهر ریخت.

باغ بزرگ «نقش جهان» که از سال های پیش در مالکیت شاه طهماسب و بعداً شاه عباس بود، محل احداث عمارات متعدد سلطنتی گردید و عمارت اصلی و قدیمی آن که از آثار دورۀ تیموریان بود با اضافات و الحاقاتی سر در ورودی کاخ های مزبور شد و بنای فعلی «عالی قاپو»ی اصفهان بدبن ترتیب اهمیت و موقعیت تازه ای پیدا کرد.

تغییر عمدۀ عمارت عالی قاپو نسبت به وضع سابق این بود که اولاً بر فراز آن تالار ها و اتاق های عالی با نقاشی ها و گچ بری های بدیع افزودند و پس از آن هنگامی که شاه عباس تصمیم به احداث میدان «نقش جهان»گرفت، ایوان معظم عالی قاپو با 18ستون بلند و حوض مسی در وسط و سایر مستحدثات در جلوی بنای قدیم الحاق گردید و از این ایوان شاه عباس و شاهان دیگر صفوی مراسم پرشکوه رژۀ ارتش و آمدن سفر او عرضه کردن هدایا و جشن ها و شادمانی های عمومی و بازی چوگان و نمایش های سواری و بازی نیزه و پیکار حیوانات و شیرین کاری های پهلوانان و غیره را تماشا می کردند.

طبقه ششم، تالار موسیقی کاخ عالی قاپوی اصفهان

بنای «عالی قاپو»ی اصفهان علاوه بر جنبۀ سلطنتی نزد مردم مکان محترمی بوده آن را مانند آثار مذهبی محترم می داشته اند و به قراری که نقل می کردند، شاه عباس دری از درهای بارگاه نجف را از محل خود برداشته و به جای آن دری از طلا گذارد و در بارگاه نجف را برای تیمن و تبرک به اصفهان آورده و در مدخل کاخ های سلطنتی خود یعنی همین بنای «عالی قاپو» نهاد و مردم با کفش به آن جا نمی آمدند، بلکه آستانۀ در را بوسیده دعا می کردند و شخص شاه هم هیچ گاه سوار اسب از آن عبور نمی نمود.

گچ بری ها و مینیاتور های داخل عالی قاپو از لحاظ ظرافت و تنوع و ریزه کاری از شاهکار های هنری ایران است. پلکان های پیچاپیچ و اتاق های تو در توی آن برای مردم با نشاط و کنجکاو بسیار عالی و مشغول کننده است.

استادکاران و معماران بنا

کتیبه یا سند مستندی مبنی بر عنوان نام معمار بنا در دست نیست ولی به احتمال زیاد معمار بنا یکی از استادان و معماران مهندس معروفی چون استاد علی اکبر اصفهانی یا استاد محمدرضا ابن استاد حسین بنای اصفهانی دو معمار مشهور مساجد جامع عباسی و مسجد شیخ لطف الله بوده‌است.

تزئینات داخلی و خارجی بنا

تزئینات خارجی به وسیله آجر که در لچکها(قسمت های هلالی دربالای هر ورودی) به وسیله کاشی هفت رنگ و تزئینات و خطوط اسلیمی می‌باشد و تزئینات داخلی بوسیله نقوش زیبای گل و بته و شکارگاه و حیوانت و پرندگان بر روی گچ(لایه چینی و کشته بری) و یا مینیاتورهای تصویری ایرانی(به سبک نقاشی‌های رضا عباسی) و خارجی(بوسیله نقاشان اروپایی که در زمان شاه سلیمان در دربار صفوی حضور داشتند به سبک نقاشی اروپایی به سبک توسط نقاشان معروفی مانند آنژل ولوکار) می‌باشد. 

مراحل پنجگانه ساخت بنا

مرحله اول: ساخت بنایی تنها به عنوان ورودی جهت سایر بناها و مجموعه کاخ های سلطنتی می‌باشد
مرحله دوم :در این مرحله لزوم گسترش بنا و اضافه نمودن طبقات فوقانی به دلیل گسترش پایتخت و افزایش جمعیت شهری و با اهمیت جلوه دادن مقر حکومتی احساس گردید. بدین منظور طبقات سوم و چهارم و نیم طبقه پنجم اضافه گردیدند.
مرحله سوم: تکمیل ساختمان برجی شکل کاخ با اضافه نمودن آخرین طبقه(معروف به سالن موسیقی).
مرحله چهارم : اضافه نمودن پیش زدگی به سمت میدان نقش جهان(میدان امام خمینی) جهت افزایش طول کاخ و تبدیل آن به ایوان ستوندار در مرحله بعدی ساختمان
مرحله پنجم: اضافه نمودن ۱۸ستون به ایوان با فضا ایجاد شده مرحله قبل بعلاوه ایجاد پله‌های شاهی و ساخت و تکمیل سیستم آبرسانی بنا جهت انتقال آب به طبقات به خصوص حوض مسی ایوان
پله‌های کاخ .
 
این کاخ در حال حاضر دارای سه دستگاه پله، شامل دو دستگاه پله مارپیچ به صورت قرینه در قسمت غربی ساختمان و یک دستگاه پله به صورت پلکانی(به صورت چندپله و اتاق های بین راه به شکل زیگزاگی) معروف به پله‌های شاهی که به منظور تشریفات ساخته شده‌است. 

طبقات ششگانه بنای عالی قاپو

بنای عالی قاپو با ارتفاعی حدود ۳۶متر تا کف بازار بلندترین کاخ چندطبقه تا چند دهۀ اخیر در شهر اصفهان بوده‌است. به دلیل اضافات و الحاقات معماری در هرسو نمایی متفاوت دارد به طوری که از جلو بنا از میدان نقش جهان ۲طبقه از پشت ساختمان ۵طبقه، از طرفین بنا ۳طبقه و با احتساب طبقه همکف به عنوان اولین طبقه، در کل ۶طبقه می‌باشد.

نمایی صحن داخلی کاخ عالی قاپوی اصفهان

آستانه ورودی

کمپفر دربارهٔ آستانه کاخ عالی‌قاپو چنین گفته است: "کاخ عالی‌قاپو دارای آستانه‌ای است از جنس مرمر که در تکریم و اجلال پادشاه سهم عمده‌ای دارد و عابرینی که می‌خواهند بدون شرف‌یابی به خدمت شاه برسند در آنجا به زمین می‌افتند و آستانه را می‌بوسند بنابرین همه سعی می‌کنند کفششان به آستانه نخورد وگرنه نگهبان آنان کتک جانانه‌ای می‌زند. "

عالی قاپوی تبریز

عمارت استانداری در تبریز صرف نظر از بنای جدید باشکوه که در سال های اخیر ساخته اند، مشتمل بر عمارت های قدیمی ساز دیگر است و به قراری که آقای حاج محمد نخجوانی از شخصیت های عالم و هنر دوست تبریز اظهار می دارند، از هنگام زلزلۀ حدود سال 1193 هجری تا زمان سلطنت مظفرالدین شاه بنایی به نام «عالی قاپو» در محوطۀ استانداری تبریز وجود داشت و شاید پیش از زلزلۀ مزبور هم بنایی به نام «عالی قاپو» در آن جا بوده و هم اکنون نیز محوطه و ابنیۀ استانداری در تبریز به نام «عالی قاپو» خوانده می شود.

عالی قاپوی تهران

در محلی که فعلاً در ورودی حیاط تخت مرمر در ضلع شمالی میدان تخت مرمر قرار دارد، سابقاً سردر باشکوه زیبایی بود که رو به میدان قدیم نقاره خانه(میدان فعلی تخت مرمر که وزارت کشور و استانداری تهران و ادارات تبلیغات و مرزداری در کنار آن واقع است) مقرنس کاری های عالی گچ بری داشت و از سمت حیاط تخت مرمر صحنه ی جنگ رستم و دیو روی کاشی بالای دیوار آن را زینت می بخشود و مشتمل بر هشتی مجلل و اطاق های دربان و غیره بود.

سردر مزبور مانند آثار فراوان دیگر «کاخ گلستان» در دورۀ ناصرالدین شاه قاجار احداث گردیده به نام «عالی قاپو» خوانده می شد. در سال 1309شمسی آن را منهدم ساختند و اکنون در همان محل با چند متر اختلاف مکان، مدخل حیاط تخت مرمر واقع است که 2 ستون مرمری کوچک و ظریف در 2 سمت آن قرار دارد.

مجموعه کاخ های تبریز واقع در استانداری کنونی؛  کاخ های عالی قاپوی تبریز(شمس العماره)

تنها اثری که از بنای «عالی قاپو»ی تهران باقی مانده، کاشی های«صحنۀ جنگ دیو و رستم» است که از روی همین صحنه در بالای در «ارگ کریم خانی» شیراز ساخته شده است و هنگام خرابی بنای نام برده آن را در انبار ادارۀبیوتات نگهداری کردند و درسال 1314شمسی، ضمن ساختمان ورزشگاه امجدیه در محل فعلی بالای دیوار رو به روی مدخل اصلی ورزشگاه مزبور نصب نمودند.

لوحۀ کاشی مزبور به امضای محمد قلی شیرازی و مورخ به سال 1273 قمری است.

عالی قاپوی اردبیل 

دروازۀ عالی قاپو یکی از دروازه های قدیمی شهر اردبیل بوده است. این دروازه به مرور زمان رو به ویرانی گذاشته و اکنون کاملاً از بین رفته و نشانی از آن باقی نیست.

دربارۀ نام نیز آن دو روایت موجود است. روایت اول به این قرار است که به معنی دروازۀ عالی یا درب عالی است به این مفهوم که اهمیت این دروازه از دیگر دروازه های شهر بیشتر بوده است. معنی دوم بیشتر به تلفظ این نام به صورت «آلاقاپی» توسط خود اردبیلی ها بر می گردد که معنای درب دو رنگ را دارد.

نام «عالی قاپو» به معنی عالی و بلند و همان طور که از کلمه ی دوم آن بر می آید از اصطلاحات ترکی است که در عهد صفویه به کار می برده اند و بعداً در مملکت عثمانی به جای آن اصطلاح «باب عالی» موسوم گردیده است؛ ولی در ایران پیش از دورۀ صفویه به دروازه های شهرها و دربِ بزرگ کاخ ها کلمۀ درب را اطلاق می نموده اند.

مثلاً در اصفهان محل فعلی دروازۀ دولت پیش از دوران صفوی «درب دولت» نامیده می شد و در همان شهر بناهای تاریخی «درب امام» و «درب کوشک» از آثار قرن نهم هجری به همان نام های پیش از عهد صفوی خوانده می شد.

تصویر قدیمی از بقایای کاخ عالی قاپوی اردبیل


تصویر قدیمی از بقایای کاخ عالی قاپوی اردبیل