منزلگاه هفتم: سرسرۀ فتحعلی­شاه، قلعۀ طبرک و برج طغرل

گروه فرهنگ و هنر

به گزارش بولتن نیوز، در این راستا سفر می ­کنیم به جای جای شگفت انگیز ایران که شاید از نظرمان پنهان مانده باشند. باشد که با مطالعۀ این نوشته­ های توصیفی، شور سفر و از نزدیک تماشا کردن این گنجینه ­های وطن در ما زنده گشته و رهسپار منزلگاه ­های ناشناخته شویم.

سرسرۀ فتحعلی­شاه(و قلعۀ طبرک) و درآثار تاریخی مجاور کارخانۀ سیمان شهر ری

از طغرل سوم پادشاه سلجوقی نقل می­ کنند که گفته ­است: قلعۀ طبرک به مار دوسری می ­ماند که یک سر آن عراق است و سر دیگر به جانب خراسان. از چندین سال پیش باقیماندۀ این مار دوسر با کلیۀ سنگ ­های کوهسار طبرک در کام کارخانۀ سیمان فرو می ­ریزد و این ویرانۀ تاریخی فدای تامین احتیاجات سیمانی کشور می ­گردد.

نقشه رسم شده از ری در زمان فتحعلی‌شاه قاجار که در آن شاه عبدالعظیم و امامزاده عبدالله و نیر اماکن زیر مشخص شده A,B. باروی ری C. دیوار شهر D. برج‌های نگهبانی D. برج طغرل F,G. بناها در کوه نقارخانه از جمله

کوه سرسره و کارخانۀ سیمان

کوه سرسره یا قلعۀ طبرک شهر ری همان کوهی­ست که کارخانۀ سیمان در دره­ی شمالی آن با برج­ ها و دودکش ­های عظیم و تاسیسات سترک خود قراردارد و شبانه ­روز کوره ­های آن همچون اژدهای دمان شعله و دود از تنوره­ ها بیرون می­ دمد و فضای حول حوش کارخانه را تیره و کدر می­ سازد و کارخانۀ سیمان با بریدن وسط کوه، آن را به دو قسمت تقسیم نموده و دهانۀ و شکاف عریضی درمیان کوه به وجودآورده است که رای حمل و نقل خاک و سنگ از جبهۀ جنوبی به داخل کارخانه، احتیاج به پیمودن راه دراز و دور زدن اطراف کوهستان نباشد.

نقش برجستۀ فتحعلی­ شاه

در جبهۀ جنوبی کوه، چون کمی از شکاف مزبوربه سمت مشرق بروند، نقش برجستۀ فتحعلی شاه قاجار در حالیکه نیزۀ بلندی به گردۀ شیر فرو می­ نماید، بر سینۀ کوه حجاری گردیده است و درکنار مهتابی جلوی نقش هم محلی برای سر­خوردن تعبیه نموده ­اند و به همین جهت کوه طبرک را به نام کوه سرسره نیز خوانده ­اند.

سنگ‌نگاره فتحعلی‌شاه در بالای چشمه

وضعیت جعرافیایی نقش برجسته

برای رسیدن به نقش برجستۀ فتحعلی شاه در کوه طبرک می­ توان از پشت کارخانۀ سیمان کوه را دور زد و از طرف مشرق به محل نقش برجسته رسید یا این که از جلو کارخانۀ سیمان به طرف کارخانۀ گیلیسیرین بروند و از جلو درب کارخانۀ گیلیسیرین گذشته، امتداد دیوار شمالی کارخانه را بپیمایند و در سمت چپ کوه، بقایای قلعۀ طبرک را مشاهده نمایند و راه را ادامه دهند تا وقتی نقش مزبور به فاصلۀ مختصری بعد از شکاف مصنوعی که سابقاً ذکرشد، پدیدار گردد.

اقتباس از آثار دورۀ زندیه

تفنن سرخوردن و سرسره درست کردن فتحعلی شاه قاجار مانند بسیاری از ظرائف هنری زمان این شهریار، از آثار زندیه در شیراز اقتباس شده است و در کوهستان شمال شهر شیراز بالای بنای تاریخی هفت تن، سرسره­ی عهد زندیه هم اکنون نیز مورد استفاده­ی نوجوانان است. خاقان مذکور نیز برای احداث سرسره تصور قطعی می­ رود. از هنرمندان شیرازی استفاده کرده باشد و به­ طوری که می­ دانیم، در محل آخرین خانه­ های انتهای شمالی خیابان دانشکده در مغرب دانش­سرای عالی، بنایی شبیه حمام با دو سرسره­ی مرمری از عهدخاقان مغفور وجودداشت که برای سر خوردن ساخته شده بود و وسیلۀ تفریح شاه و نزدیکانش محسوب می­ گشت و بنای مزبور به­ وسیلۀ راهروی زیرزمینی به عمارت نگارستان مربوط  می گردید.

"در بالای نقش برجستۀ فتحعلی شاه، لوحۀ صاف و بدون نقش دیده می­ شود که با توجه به نوشته های سیاحان و دانشمندان اروپایی، به طور یقین می­ توان آن را محل نقش برجستۀ ناتمام و غیرمهمی از عهد ساسانیان دانست و از قرار معلوم هنگام احداث تصویر فتحعلی شاه نقش ساسانی را که به نظر چیز زیبنده و مهمی نمی­ آمده است، صاف کرده است.

جیمس موریه

نخستین کسی که از نقش عهدساسانی مزبور اطلاعانی ذکر نموده است، جیمس موریه می ­باشد که در سال 1810 میلادی آن را مشاهده و از روی حجاری ناتمام مزبور نقاشی کرده است. خانم بیانی، موزه دار موزۀ ایران باستان کلاه این نقش را با سکه­ ها و شکل تاج­ های شاهنشاهان ساسانی مقایسه نمودند و با توجه به ناتمام بوذن حجاری اظهار عقیده کردند که احتمال می­ رود، نقش مزبور مربوط به یکی از یکی از سه شهریار ساسانی(اردشیر اول، شاپور اول، بهرام گور یا بهرام پنجم باشد) باشد. و چون گچ­بری هایی مشتمل بر تصویر بهرام گور در حفاری ­های چندسال پیش شهرری به دست آمد، احتمال بیشتر آن است که نقش برجستۀ ناتمام کوه طبرک نیز، تصویر بهرام گور بوده است که آن را ناتمام و ناقص گذارده و توجه نکردن حجار و استاد زمان فتحعلی شاه به کیفیت تاریخی این نقش باعث از میان رفتن آن شده است.

"نقش برجستۀ فتحعلی شاه، همان طور که از اشعار کنار لوحه و نوشته ­های آن بر می­ آید، در سال 1246 قمری یعنی یک سال پیش از فوت فتحعلی شاه به طراحی عالی جاه عبدالله خان معمارباشی و نقاش باشی و به حجاری آقا محمد قاسم حجارباشی اتمام یافت."

قلعه طبرک - بارو و حصار قدیم- این بار و حصار شهر ، از آثار بر جای مانده دوران خلفای عباسی و مهمترین آثار اسلامی ری است که شامل یک رشته دیوارهای خشتی و سنگی است .

قلعۀ طبرک

قلعۀ طبرک بر بالای کوه طبرک ساخته شده قسمت­ هایی هم در جلگۀ جنوب کوه ضمیمۀ قلعه شده است و باروهای خشتی عظیم در بالای کوه و در کف جلگه هنوز باقی است و همچنین دیوارهای سنگی روی کوه شالوده ابنیه درون باروی قلعه بوده است که ضمن خاک برداری و کوه بری جهت کارخانۀ سیمان مدتی نمودار می ­شود و متدرجاً ضمن سایر عملیات از میان می­ رود.

اهمیت تاریخی قلعه

این قلعه در دوران آل بویه و غزنویان و سلجوقیان اهمیت فوق ­العاده ای داشته، کشمکش ها و سوانح زیادی در آن رخ داده است و در مقاله­ ای که جناب آقای ناصرالدین شاه حسینی تحت عنوان "بخت برگشتگان" در یک شمارۀ اطلاعات ماهیانه مرقوم داشته بودند، شم ه­ای از آن­ چه بر سیده ملکه خاتون در قلعۀ تبرک گذشته است، شرح داده ­اند.

دورنمای محله چشمه‌علی و باروی ری

چگونگی ویرانی قلعه

در جلد سوم کتاب معجم ­البلدان تالیف یاقوت ضمن شرح چگونگی و علّت خرابی قلعۀ طبرک چنین نقل می­ نماید که چون طغرل سوم پس از جنگ­ های چند با سلطان تکش خوارزمشاه غالب گردید بر ری دست یافت قلعۀ طبرک را هم با کشمکش زیاد متصرف شد و امرای خود را خواست و از ایشان پرسید قلعۀ طبرک به چه چیز شبیه است؟ هر کدام نظر خود را گفتند. طغرل گفت هیچکدام درست تشبیه نکردید، این قلعه به ماری می ­ماند که یک سر آن در عراق است و سر دیگر آن به طرف خراسان که یک دهان بدین سوی و یک دهان به سوی دیگر باز می­ کند و آن دو را می­ خورد و با وجود اصرار امرای خود در خراب نکردن قلعه، در سال 588 امر به انهدام آن داد و تا مدت یک سال هر وقت از نزدیک قلعه می گذشت دستور خرابی آثار باقیماندۀ قلعه را می ­داد. اکنون اگر این مار دوسر با تمام سنگ ­های کوه طبرک، متدرجاً درون لوله ­ها و دیگ ­های کارخانۀ سیمان می­ رود و تبدیل به سیمان می ­گردد و ویرانۀ تاریخی مزبور فدای احتیاجات سیمانی کشور می­ شود.

دیگر آثار تاریخی در مجاورت کارخانۀ سیمان

اثر تاریخی مهم و قابل توجه دیگر در مجاورت کارخانۀ سیمان، 4بنای مکعب شکل سنگی ساده ­ایست که در پشت کارخانۀ سیمان به مسافت چندصد متری مشرق آن قرار دارد. طول و عرض و ارتفاع هر یک از این بنا ها مکعب شکل در حدود 400متر بوده و وسط آن­ ها مانند تنور یا چاه، حفره­ی خالی وجود دارد و به نظر نگارنده­ی کتلب این ساختمان های مرموز آرامگاه ­های ایرانیان صدراسلام است که دفن امواتشان، مرحلۀ تحولی را بین طرز دفن زرتشتیان با مراسم تدفین آئین اسلام نشان می­ دهد. غیر از یکی از آن­ ها که از وسط منهدم شده سه آثار دیگر کم و بیش صورت محفوظی دارد و برای مطالعه بسیار قابل توجه می­ باشند.

برج سنگی گنبد فخرالدوله اوایل دوره قاجار

برج طغرل

در تاریخ 15 دی ماه 1310 ذیل شمارۀ 147 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسید. در مشرق ابن بابویه در میان باغی که از باغ بزرگ طغریه باقی مانده است، برج مدور آجری ­ای قرار دارد که جبهۀ خارجی آن را به صورت مضرس دارای 24 ترک ساخته­ اند و منسوب به آرامگاه طغرل بیک، آخرین شهریار سلجوقی(573 تا 590 هجری) می­ باشد. با این حال شبیه به آثار قرن هفتم هجری­ است. اما به خاطر استفاده از آجرهای آن، قسمت­ هایی از بنا به تدریج از بین رفته­ اند! درسال 1301 به دستور ناصرالدین شاه، تعمیر و تجدید آن عملی گردید. و در سال­ های اخیر مرتباً از طرف ادارۀ یاستلن شناسی،حفظ و مرمت شده و باغ آن آباد و دایر گردید.

آستانۀ حضرت عبدالعظیم(ع) و بقاع متصل و مجاور آن

در تاریخ 11 بهمن 1334 ذیل شمارۀ 406 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است. مدفن حضرت عبدالعضیم که به 5 واسطه به حضرت مجتبی(ع) می­ رسد. بقعۀ بسیار مجلل و معظم، دارای گنبد زرین و مناره­ های بلند و حرم و ایوان آئینه کاری شده و صحن وسیع. قدیمی ترین اثری که در بنای فعلی آن سراغ می­­ رود، سردر آجری دوران سلجوقی از آثار مجدالملک قمی مربوط به حدود 495 تا 498 هجری است.

نگاره‌ای قدیمی از چشمه‌علی