روز جهاني نور و يادي از بنيانگذاران صنعت برق در ايران

به گزارش بولتن نیوز،سازمان آموزشي-علمي- فرهنگي ملل متحد٬ يونسكو٬ روز 16 ماه مي ( 26 ارديبهشت) را روز جهاني نور اعلام كرده است. سالروز اولین كاربرد موفقیت آمیز لیزر در سال 1960 ميلادي توسط  تئودور میمن ( Theodore Maiman) ٬ فيزيكدان آمريكايي٬ روز جهاني نور نامگذاري شده است.

نور٬ سرچشمه حيات است و نقشي اساسي در زندگي بشر دارد. بدون نور٬ هيچ حياتي وجود ندارد. بدون نور٬ ما در تاريكي مطلق هستيم و هيچ چيزي قابل ديدن نيست. بدون نور، سیاره ما تنها یک مکان سرد و خشك خواهد بود. نور منشا حركت٬ پيشرفت٬ يادگيري٬ آموزش و شناخت بشر در جهان هستي است.

بدون شك اختراع لامپ الكتريكي و توليد برق٬ مسير زندگي و تمدن بشر را تغيير داده است. در سال 1880 ميلادي٬ توماس اديسون٬ دانشمند و مخترع بزرگ آمريكايي٬ اولين لامپ الكتريكي را معرفي كرد و دو سال بعد در سال 1882 ميلادي (1261 شمسي) اولين كارخانه توليد برق اديسون در نيويورك افتتاح شد. اين رويداد مهم در زمان سلطنت ناصرالدين شاه قاجار در ايران بود.

قبل از ورود برق به ايران٬ روشنايي معابر و خيابانها يكي از مشكلات اصلي دولت ايران بود و تنها راه روشنايي استفاده از روغن و شمع بود. ناصرالدين شاه در سال 1873 ميلادي (1252 شمسي)٬ در اولين سفر اروپايي خود٬ از سبك فرنگي روشنايي خيابانها با چراغ گازي خوشش آمد و پس از بازگشت دستور داد تا خيابانهاي مركزي شهر تهران با چراغ گازي روشن شود. سرانجام چراغ‌های گازی را در معبر اصلي ميدان توپخانه نصب مي کنند و نام اين خيابان مي شود "چراغ گاز"(خيابان اميركبير امروزي). همچنين یک کارخانه تولید گاز استیلن هم تاسيس مي شود و گاز را با لوله مسی از کارخانه به چراغ‌ ها مي رسانند. البته این چراغ‌های گازی دوام زیادی نداشتند زيرا يا توسط كودكان و مردم از بين مي رفتند يا خراب مي شدند و همچنين نور آنها هم كم بود.

در سفر سوم شاه قاجار به اروپا در سال 1889 ميلادي (1268 شمسي)٬ چراغ برقي و برق در اروپا وجود داشت و ناصرالدين شاه در روسيه چراغ برقي را ديد و بسيار حيرت كرد و به نظرش يك چراغ بهشتي آمد !!

در خاطرات ناصرالدين شاه آمده است :

"... خیلی خوب عمارتی است. دو سفر سابق هم که آمده بودیم همین‌جا به‌عین همان‌طور است که دیده بودیم. چیزی که تازگی داشت پنج چهلچراغ در اطاق شام بود که با چراغ الکتریسیته روشن شده بود و کاسه‌های چهره‌رنگ داشتند. به قدری قشنگ بود که مثل چراغ پریان یا چراغ بهشتی به نظرمی‌آمد و تمام تالار را مثل روز روشن کرده بود، در صورتی که چشم را هم نمی‌زد..."

ناصرالدين شاه پس از بازگشت دستور مي دهد كه چراغ برقي به ايران وارد شود. ميرزا علی خان امین ‌الدوله ٬ صدراعظم٬ با همکاری یک مهندس فرانسوی یک دستگاه کوچک برای تولید برق به تهران مي آورد و در خیابان باب‌همایون مستقر مي كند و ناصرالدین شاه هم با زدن كليد چراغ برقي٬ اولین چراغ برقي در ايران را روشن مي كند. این مولد کوچک برق برای مدتی چند چراغ برق را در خیابان باب همایون روشن مي كند.

 روایت دیگر این است که ميرزا محمد حسن خان امین‌ الضرب٬ از تاجران و بازرگانان بزرگ عهد قاجار٬ برای اولین ‌بار یک مولد برق به ایران مي آورد که کاخ گلستان را روشن کرد و بعد‌ها برای روشنايي مراسم تعزیه در تکیه دولت نیز از آن استفاده شد.

ميرزا علي خان امين الدوله

بنابراين اولين بار در سالهاي پاياني دهه 1260 شمسي و تنها در حدود 10 سال پس از اختراع اديسون٬ نيروي برق و چراغ برق به ايران آمد.

پس از عهد ناصري و آغاز سلطنت مظفرالدين شاه قاجار٬ ميرزا محمد حسين خان امين الضرب٬ فرزند محمد حسن٬ كه او نيز همانند پدرش از رجال و تاجران بزرگ زمان خود بود٬ تصميم مي گيرد يك كارخانه برق از روسيه خريداري كند و آنرا به ايران بياورد و برق را به مردم بفروشد.

ميرزا محمد حسين خان امين الضرب

محمد حسین امین الضرب٬ فرزند محمد حسن امین الضرب، در سال 1250 شمسي در تهران متولد شد. در کودکی و جوانی علوم مختلف را فراگرفت و به دو زبان عربی و فارسی تسلط داشت. در شانزده سالگی کار خود را در تجارت خانه پدر آغاز کرد و چند سفر کوتاه به اروپا رفت. او در زمينه امور تجاری و بازرگاني به سرعت پیشرفت ‌کرد و به شدت مورد توجه دربار شاه بود. او همچنین طرفدار حکومت قانون و مشروطه و از حامیان مالی مشروطه خواهان بود.

به این ترتیب در سال 1284 شمسی٬ محمد حسين امين الضرب یک کارخانه برق 400 کیلو واتی خرید و آورد تهران و آنرا در همان خیابان چراغ ‌گاز مستقر كرد. چراغ هاي برق هم در همان خيابان چراغ گاز تعبيه شدند تا اسم خیابان بشود "چراغ‌ برق".

امين الضرب یک امتیازنامه هم از مظفرالدین شاه گرفت و نخستین کسی شد که در تهران کارخانه برق شهری راه انداخت و در تاریخ ملقب شد به "پدر برق ایران". اين کارخانه‌ روزی 6 ساعت برق تولید می‌کرد و می‌ فروخت به خانه‌های اعیان و برخی مغازه‌ دارن آن حوالی. جالب اینکه میزان هزینه برق مشترکان بر اساس تعداد چراغ‌های هر خانه یا مغازه تعیین می‌شد و برای هر چراغ از 4 شاهی تا 10 شاهی پول مي گرفتند.

با همین کارخانه برق امین‌الضرب خیابان‌های چراغ‌ برق، لاله‌ زار، شاه ‌آباد و سعدی هم روشن شد. خیابان لاله زار بعد‌ها روشن‌تر هم شد و شد نماد نوگرایی در ایران.

جالب این‌ که همان‌ موقع هم خیلی‌ها طرف چراغ‌های برق خیابان‌ها نمی‌رفتند یا از کنار آن‌ها ذکرگویان می‌گذشتند که مبادا از این جادوی منور فرنگی آسیبی ببینند. در آن روزگار نیروی برق و روشنایی چراغ برقي در جامعه ایران پدیده‌ای عجیب و رازآلود بود و مردم ساده‌ دل دوره قاجارهم شنیده بودند که برق خطرناک است و آدم را می‌کشد و می‌ترسیدند از این عجایب نوظهور!!

روايت شده است :

"... کارخانه امین‌الضرب از عجایبی بود که تا سال‌ها موجب حیرت و تماشای مردم شهر شده بود. هر غروب به تماشایش می‌رفتند و مدت‌ها به شگفتی‌اش لب به دندان می‌گزیدند و لاحول می‌گفتند. اما با این همه که هر نور لامپش تا ساعت‌ها وقت مردم را به تماشا می‌گرفت، اندک عکس‌العمل و رغبتی به استفاده از آن نشان نمی‌دادند و تنها فایده‌ای که از آن مترتب می‌شد همان نور چند لامپ دو سه خیابان اطراف اندرون شاهی بود و بس که اول غروب روشن و آخر شب از خود کارخانه خاموش می‌گردید..."

امین الضرب در سال 1311 شمسي درگذشت.

نکته جالبی هم که شاید خیلی‌ها ندانند این‌ است که یکی از نخستین اماکنی که در ایران با چراغ‌های برقی نورانی شد حرم رضوی در مشهد بود. با شروع قرن چهاردهم شمسي٬ دیگر ایرانی‌ها از برق نمی ‌ترسیدند و برق را می‌خواستند!! برق‌رسانی بخشی از برنامه مدرن‌ سازی ایران بود و داشتن برق رویای خیلی‌ها بود، اما هزینه ‌هایش زیاد بود. در آن روزگار داشتن برق يك امر تجملي و اعياني بود. با مشاركت شركت هاي خارجي و خصوصي تا سال 1320 شمسي چندين نيروگاه برق در تهران و شهرهاي بزرگ به توليد برق پرداختند اما فقط بخش هايي از شهر هاي بزرگ مي توانستند به صورت محدود برق داشته باشند.

امروز پس از گذشت بيش از يك قرن از ورود برق و روشنايي حاصل از آن به ايران٬ بيشتر نقاط اين سرزمين از نور و روشنايي برخوردار هستند. سپاسگزار همه آنهايي هستيم كه در راه اعتلاي ايران تلاش كرده اند.

تهيه و تنظيم : دكتر حسين شهزادي