تحول تجاری در غرب آسیا با اتصال ریلی ایران-عراق-سوریه

به گزارش بولتن نیوز به نقل از مسیر اقتصاد، سر هالفورد جان مکیندر، یکی از برجسته‌ترین نظریه‌پردازان بریتانیایی در زمینه ژئوپلیتیک، معتقد است که پیشرفت‌ها در فناوری حمل‌ونقل، مانند توسعه راه‌آهن، توازن قدرت را در سیاست بین‌الملل تغییر داده است، زیرا یک دولت یا تعدادی از دولت‌ها را قادر می‌سازد تا نفوذ خود را در مسیرهای حمل‌ونقل گسترش دهند. به عنوان مثال، ایجاد بلوک‌هایی مانند اتحادیه اروپا یا بریکس، با هدف تقویت ارتباطات بین کشورهای عضو است. این هدف پیامدهای مثبتی برای اقتصاد دارد و به کاهش خطر تنش بین آنها کمک می‌کند. در نتیجه، تقویت اتصالات در یک منطقه خاص تأثیر مثبتی بر کل منطقه دارد. البته هر پروژه زیرساختی بین کشورها را نمی‌توان صرفاً از منظر اقتصادی نگریست و اثرات ژئوپلیتیکی آن نیز باید زیر ذره بین قرار بگیرد.

اتصال ایران به دریای مدیترانه از طریق راه آهن

در ژوئیه ۲۰۱۸، سعید رسولی، مدیرعامل وقت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران از قصد تهران برای احداث خط ریلی خلیج فارس به دریای مدیترانه یعنی خط ریلی ایران، عراق و سوریه خبر داد. این پروژه بزرگ از بصره در جنوب عراق تا بوکمال در مرز عراق و سوریه اجرا می‌شود و سپس تا دیرالزور در شمال شرقی سوریه امتداد می‌یابد. بدون شک این پروژه ارتباط بین کشورهای غرب آسیا را تقویت می‌کند و نیاز به همکاری قدرت‌های دیگر با این منطقه مهم را افزایش می‌دهد.

این پروژه راه آهن برای سه کشور درگیر ایران، عراق و سوریه و برای کل غرب آسیا از اهمیت ژئوپلیتیکی برخوردار است. ارتباط ریلی بین ایران و عراق بیش از یک دهه پیش مطرح شد. ایران در سال ۲۰۱۱ خط آهن خرمشهر – شلمچه را به طول ۱۷ کیلومتر تکمیل کرد که هدف آن اتصال راه آهن ایران به شهر بصره بود. متعاقباً در سال ۲۰۱۴، تفاهم نامه‌ای بین تهران و بغداد برای احداث خط شلمچه – بصره به امضا رسید. بر اساس این قرارداد، ایران مسئول طراحی و ساخت پل بر روی اروندرود بود و طرف عراقی نیز متعهد شد یک خط ریلی ۳۲ کیلومتری از مرز شلمچه تا ایستگاه راه‌آهن بصره در داخل خاک عراق احداث کند.

در ۱۴ آگوست ۲۰۱۸، ایران قصد خود را برای گسترش بیشتر راه آهن از خاک خود به سوریه با مشارکت عراق اعلام کرد. این اقدام با هدف مقابله با تحریم‌های غرب و تقویت همکاری‌های اقتصادی صورت گرفت. پروژه راه آهن از بندر امام خمینی در خلیج فارس تا گذرگاه شلمچه در مرز عراق آغاز می‌شود. سپس راه آهن از استان بصره عراق عبور می‌کند و از بوکمال در مرز سوریه گذشته و به بندر لاذقیه در دریای مدیترانه ختم می‌شود.

منابع رسمی ایرانی اعلام کردند که این خط آهن در راستای بازسازی سوریه، تقویت بخش حمل و نقل و تسهیل گردشگری مذهبی بین ایران، عراق و سوریه کمک می‌کند. ایران هزینه‌های این پروژه را در داخل خاک خود متقبل می‌شود، در حالی که عراق سهم خود را تا مرز سوریه بر عهده خواهد داشت. در جریان سفر حسن روحانی، رئیس‌جمهور سابق ایران به عراق در مارس ۲۰۱۹، تفاهم‌نامه‌ای درباره این پروژه بین تهران و بغداد به امضا رسید. با این حال، طرف عراقی با چالش‌های اقتصادی و کمبود بودجه مواجه شده که نتیجه آن تاخیر در ساخت راه آهن است.

سه بخش راه آهن غرب آسیا

این پروژه ریلی را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد: بخش نخست بندر امام خمینی را به گذرگاه شلمچه در مرز عراق متصل می‌کند. به گفته مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی، خط ریلی ایران تکمیل و به نقطه صفر مرزی رسیده است. بخش دوم گذرگاه شلمچه را به بصره در جنوب عراق متصل می‌کند و سپس به بغداد، استان الانبار و در نهایت به مرز سوریه امتداد می‌یابد. تامین مالی این بخش، طبق توافق، بر عهده دولت عراق است. انتظار می‌رود به زودی این مرحله آغاز شود.

بخش سوم، در داخل سوریه، شامل دو مسیر است: مسیر شمالی بین القائم عراق و بوکمال سوریه امتداد می‌یابد، سپس به سمت غرب و به سمت بندر لاذقیه سوریه می‌رود. مسیر جنوبی از گذرگاه القائم در مرز عراق و سوریه تا دمشق از طریق حمص ادامه دارد. اگرچه کوتاه‌ترین مسیر به دمشق از طریق التنف است، اما به دلیل حضور نیروهای آمریکایی، کریدور طولانی‌تر حمص – دمشق انتخاب شد. همچنین این مسیر، عبور راه آهن از تعداد بیشتری از شهرهای سوریه را تضمین می‌کند.

اهمیت اقتصادی و ترانزیتی راه آهن غرب آسیا

اگرچه خط ریلی بین ایران و عراق تنها ۳۲ کیلومتر است و تقریباً ۱۲۰ میلیون دلار هزینه دارد که به طور برابر تقسیم می‌شود، اما اهمیت آن بسیار فراتر از طول آن است. این تنها راه آهن ارتباطی بین دو کشور خواهد بود و با اتصال خطوط ابتکاری کمربند و جاده چین (BRI) به عراق از طریق ایران، نقش مهمی در بهبود ارتباطات در سراسر منطقه خواهد داشت. پس از تکمیل، این پروژه عراق را قادر می‌سازد تا به راحتی به شبکه راه آهن گسترده ایران تا مرز شرقی آن متصل شود. این پیوند مسیرهایی را برای بغداد و ارتباط با افغانستان، پاکستان، چین، قفقاز، آسیای مرکزی و خاور دور باز خواهد کرد.

همچنین، این پروژه در آینده، عراق را به عنوان یک مسیر ترانزیتی برای تجارت بین کشورهای عربی منطقه خلیج فارس و آسیای مرکزی و همچنین روسیه قرار می‌دهد. اتفاقاً، ایران و روسیه اخیرا قراردادی را برای ایجاد خط آهنی که شهرهای ایران را از آستارا به رشت متصل می‌کند، در راستای بخشی از کریدور شمال-جنوب (INSTC) امضا کرده‌اند.

این خط راه آهن همچنین به گسترش گردشگری مذهبی در میان این سه کشور کمک می‌کند که چندین زیارتگاه مهم شیعه را در خود جای داده‌اند. در سپتامبر ۲۰۲۲ بیش از ۲۱ میلیون نفر از سراسر جهان از جمله ۳ میلیون ایرانی برای زیارت سالانه اربعین در شهر مقدس کربلا به عراق سفر کردند. این رقم احتمالاً با اتصال ریلی به میزان قابل توجهی افزایش می‌یابد و موجب افزایش درآمد خزانه‌داری عراق می‌شود. همچنین این پروژه به عنوان ابزاری برای دور زدن تحریم‌های غرب و فشارهای خارجی بر سه کشور، به ویژه ایران و سوریه عمل می‌کند. در نهایت استقلال این کشورها را تقویت و احتمال دخالت قدرت‌های خارجی در روابط اقتصادی کشورهای پروژه را کاهش می‌دهد.

نگرانی بی‌مورد عراقی‌ها از اجرای پروژه

پروژه راه آهن تهران – بغداد – دمشق با وجود توافقات امضا شده، با واکنش‌های متفاوتی در عراق مواجه شده است که موجب عدم اشتیاق برای پیشبرد مسیر ریلی شده است. ماه گذشته بود که وزارت حمل و نقل عراق در خصوص ارتباط ریلی خود با ایران تاکید کرد که این پروژه فقط مربوط به حمل و نقل مسافر است. سیاستمداران عراقی ابراز نگرانی کرده‌اند که اتصال ریلی با ایران می‌تواند مانع پروژه «کانال خشک» کشورشان شود که هدف آن اتصال بندر فاو در استان بصره به مرزهای ترکیه و سوریه است.

آن‌ها بر این باورند که بندر بزرگ فاو از نظر استراتژیک به عنوان نزدیکترین نقطه برای محموله‌های دریایی به اروپا قرار دارد و به طور بالقوه مزایای اقتصادی و فرصت‌های شغلی را به همراه دارد. این نگرانی‌ها از ترس این است که بندر امام خمینی در ایران اهمیت بیشتری پیدا کند و از اهمیت بندر فاو بکاهد. اما نگرانی‌های عراق در واقع فرصتی برای اتصال ایران به کانال خشک است که اهمیت استراتژیک هر دو پروژه را افزایش می‌دهد و موقعیت عراق را به عنوان یک مرکز تجاری منطقه‌ای تقویت می‌کند. در آینده نزدیک، ارتباط و همکاری بین این همسایگان در خنثی کردن تلاش‌های خارجی برای جلوگیری از وابستگی متقابل اقتصادی سه کشور بسیار مهم خواهد بود.

پروژه اتصال سه جانبه راه آهن اهمیت بسیار زیادی دارد زیرا این کشورها را شبیه جاده ابریشم تاریخی که تجارت بین شرق و غرب را برای قرن‌ها تسهیل می‌کرد، در یک شبکه بزرگتر به هم متصل می‌کند. پروژه راه آهن این توانایی را دارد که در صورت تحقق و گسترش بیشتر در کشورهایی مانند عربستان سعودی، اردن و لبنان، تحول بزرگی را در غرب آسیا رقم بزند. مشارکت آن‌ها نه تنها تنش‌ها را بین کشورهای منطقه کاهش می‌دهد، بلکه نتایج اقتصادی مثبتی را به همراه خواهد داشت و گردشگری، به ویژه گردشگری مذهبی را افزایش و روابط بین منطقه‌ای قوی‌تر را تقویت می‌کند.

پیوند ریلی تهران- بغداد- دمشق این پتانسیل را دارد که پایه و اساس یک الگوی جدید غرب آسیا را ایجاد کند که باعث بهبود اتصال ترانزیتی، ثبات و رفاه می‌شود. همانطور که در توافقنامه‌های ایران-سعودی و سوریه-سعودی مشاهده می‌شود، منطقه در فضای مشارکتی بوده و فعالانه به دنبال توسعه اقتصادی به جای درگیری است. با وجود چین و روسیه (دو قدرتی که در خط مقدم بزرگترین پروژه‌های اتصال اوراسیا ( BRI و INSTC ) قرار دارند) انتظار می‌رود بر بسیاری از این ابتکارات دیپلماتیک تأثیر بگذارند و راه آهن، جاده‌ و آبراه‌ها به کشورهایی متصل شوند که در دهه‌های گذشته با یکدیگر اختلاف داشته‌اند.