تفسیر «پرتوی از قرآن»؛ از خوانش اجتماعی تا توجه به موسیقی کلمات

به گزارش بولتن نیوز، 19 شهریور یادآور درگذشت آیت‌الله سیدمحمود طالقانی است. مرحوم طالقانی(۱۲۸۹-۱۳۵۸) از پیشگامان و بنیان‌گذاران جریان نواندیشی دینی در ایران معاصر و از مفسران قرآن کریم است که در تاریخ معاصر ایران و به خصوص در پیروزی انقلاب اسلامی از او به عنوان یک شخصیت تأثیرگذار یاد می‌شود.

طالقانی به سبب ذهنیت و اندیشه نوگرایانه‌ای که داشت درصدد احیای اندیشه دینی و بازخوانی و قرائتی نو از دین بود. تفسیر «پرتوی از قرآن» وی بیانگر بخشی از دغدغه‌های فکری اوست. احیا و اصلاح‌اندیشه دینی، مبارزه با استبداد، آزادی‌خواهی، عدالت‌طلبی و حفظ حقوق و کرامت انسان، حاکمیت مردم و مبارزه با جهل و خرافات از دغدغه‌های مهم مرحوم طالقانی بود که از همان دوران جوانی و تا پایان عمر برای تحقق این آرمان‌ها، جهد و کوشش فراوانی کرد و در این راه پرفرازونشیب، سختی‌ها و مشقت‌های طاقت‌فرسایی را در تبعید و زندان‌های رژیم شاه متحمل شد.

آیت‌الله طالقانی، راه تحقق آرمان‌های مورد نظر خود را «بازگشت به قرآن» می‌دانست. از منظر وی، قرآن به ‌عنوان کتاب «هدایت» و «حرکت»؛ تنها منبع هویت‌بخش، حیات‌بخش و آگاهی‌بخشی است که با تمسک به آن می‌توان راه تکامل را پیمود و از مشکلات، انحطاط و انزوا رهایی جست. وی بر همین اساس، قرآن را مبنای اندیشه‌های خود قرار داد و درصدد ارائه تفسیری سیاسی و اجتماعی از قرآن برآمد. طالقانی اندیشه قرآن‌گرایی که پیش‌تر از سوی شخصیت‌هایی همچون سیدجمال، شریعت سنگلجی و خرقانی مطرح و آغاز شده بود را در جامعه و بین روشنفکران و دانشگاهیان بسط داد و در این راه توانست قرآن را به صحنه اجتماع بیاورد.

تفسیر «پرتوی از قرآن» یا «درس‌هایی از تفسیر پرتوی از قرآن» عنوان تفسیری ناتمام از مرحوم آیت‌الله سید محمود علائی طالقانی است. این تفسیر که طی قریب به چهل سال تالیف شده است، در شش مجلد و شامل تفسیر برخی سوره‌های نخست قرآن کریم و تمامی سوره‌های جزء سی می‌باشد. در جلد اول سوره حمد تا آیه ۱۴۴ سوره بقره، در جلد دوم بقیه سوره بقره، در جلد سوم سوره آل عمران، در جلد چهارم جزء سی‌ام از ابتدا تا آخر سوره الطارق، در جلد پنجم بخش پایانی جزء سی‌ام و در آخرین جلد بیست و دو آیه نخست سوره نساء تفسیر شده است.
رویکرد و روش تفسیری آیت‌الله طالقانی

روشی که آیت‌‌الله طالقانی در این تفسیر برگزیده است روش تفسیر قرآن به قرآن است. سید محمدمهدی جعفری، استاد بازنشسته دانشگاه شیراز و مفسر نهج‌البلاغه درباره روش تفسیر آیت‌الله طالقانی چنین توضیح می‌دهد: روش ایشان در پرتوی از قرآن روش تفسیر قرآن با قرآن است، این روش را بعضی اینگونه برداشت می‌کنند که آیه‌ای از قرآن به وسیله آیه دیگری تفسیر شود. هر چند این از قدیم مشهور بوده است و این هم هست و نمودار خیلی برجسته آن در تفسیر المیزان علامه طباطبایی ظهور کرده است اما منظور من از تفسیر قرآن با قرآن آیت‌الله طالقانی به این شکل بود که ایشان می‌گفت، کلمات، جملات، آیات و حتی حروف آهنگ و موسیقی آیه، خود گویای معنای آن است. از منابع دیگری مانند احادیث صحیح و نظریه‌های تفسیری معتبر استفاده می‌کرد، اما می‌گفت که بیش و قبل از هرچیز خود آیه، لحن آیه، ترکیب کلمات با یکدیگر و حتی موسیقی و ضرب‌آهنگ و ... است که گویای آن معنایی است که در آیه وجود دارد.

وی می‌افزاید: ایشان نظر مفسرین گذشته را نقد می‌کرد و می‌گفت که این برداشتی که این مفسر داشته است ممکن است در شرایطی درست باشد، اما برای همیشه درست نیست، چون قرآن برای همیشه است و رسالتی جاویدان دارد، برای همه نسل‌ها در سراسر تاریخ بوده است و باید ما از خود آن آیه در شرایط گوناگون برداشت کنیم. ایشان اگر از علم روز استفاده می‌کرد نه برای اینکه حقایق تغییرناپذیر قرآن را تابع آن علوم کند، بلکه از آن علوم به عنوان چراغی روشن استفاده می‌کرد که بر روی آن حقایق علمی قرآن می‌افکند، پرتو افکن می‌شد و آن ‌موقع با توجه به آن حقایق علمی می‌توانست حقیقت ثابت قرآن را بهتر و روشن‌تر ببیند. (مصاحبه با ایکنا، ۱۹ شهریور ۹۹)
توجه به رویکرد هدایتی قرآن

محسن آرمین، محقق و پژوهشگر قرآن نیز در رابطه با گرایش تفسیر آیت‌الله طالقانی چنین می‌گوید: اگر دو مفهوم روش تفسیر و گرایش تفسیری را از یکدیگر تفکیک کنیم، گرایش تفسیری مرحوم طالقانی گرایش سیاسی و اجتماعی بود. اساساً منطق و پیام جریان بازگشت به قرآن این بود که قرآن کتاب هدایت انسان است. از نظر ایشان این بارزترین مشخصه قرآن در تفاسیر سنتی مغفول واقع شده و مسائل حاشیه‌ای نظیر جنبه‌های فقهی، کلامی، ادبی، داستان‌‌های قرآن در تفسیر جای متن را گرفته است و کتاب‌های تفسیر حاوی مسائل و موضوعاتی تکراری و کهنه و بیگانه با مسائل و دغدغه‌های انسان امروز هستند. در حالی که تفسیر قرآن باید مسئله محور باشد و به مسائل و پرسش‌های جامعه و انسان امروز پاسخ دهد. این رویکرد را قدمای ما داشته‌اند، آنان با رجوع به قرآن کوشیده‌اند به مسائل و نیازهای زمان خود پاسخ دهند. مشکل این است که پس از آنان مفسران همان مسائل و پاسخ‌ها را در تفاسیر تکرار کرده‌اند، در حالیکه جامعه تحول یافته و با دغدغه‌‌ها و نیازهای جدید روبرو است. از این رو تفسیر المیزان و پرتویی از قرآن را تفاسیری می‌یابید که ناظر به پرسش‌ها و مسائل دوران خویش هستند. البته پرتویی از قرآن در این ویژگی و وانهادن مسائل تکراری کلامی کهن شاخص‌تر است.

وی می‌افزاید: وجه اجتماعی سیاسی گرایش تفسیری مرحوم طالقانی به تناسب دوران و فضایی که وی می‌زیسته و نیز متناسب با تجربه زیست آن مرحوم، ظلم ستیز و به تعبیر دیگر متناسب با حال و هوای مبارزات انقلابی است در حالی که تفسیرالمیزان چنین نیست. تفسیر پرتوی از قرآن اگر چه تفسیری اجتماعی و سیاسی است، اما سبک تفسیری مرحوم طالقانی با مفسران دیگر متفاوت است. به عنوان مثال شما در تفاسیر جدید تا پیش از پرتوی از قرآن نشانی از توجه به نظم آهنگ و هارمونی آیات و نقش آن در معنای آیات نمی‌بینید، طالقانی به ویژه در تفسیر جزء سی‌ام قرآن که آیات نظم آهنگین کوبنده و مطنطنی دارند، به این ويژگی‌ توجه کرده و از آن در استنباط معنای آیات بهره برده است. (گفت‌وگو با ایکنا، ۱۹ شهریور ۹۷)
توجه به موسیقی کلمات در تبیین آیات

چنانکه اشاره شد طالقانی قرآن را با الفاظ قرآن، حتی با توجه به آهنگ کلمات، تفسیر می‌کرد. از روزگاران گذشته تفسیر قرآن به قرآن معمول بوده است، لیکن با آیات قرآن، کمتر به نقش کلمات توجه می‌شد. طالقانی معتقد بود کلمات مترادف در قرآن وجود ندارد. هر کلمه‌ای، چه اسم باشد، چه فعل و چه حرف، معنای خاص خود را دارد. هیچ کلمه‌ای را نمی‌توان به جای کلمه دیگر گذاشت، زیرا در آن صورت، مفهوم و منظور آیه تغییر می‌کند. در شیوه سنتی به تناسب آیات نیز توجه شده است، لیکن طالقانی در این زمینه هم فرا‌تر رفته به تناسب سوره‌ها، تناسب آیات، حتی تناسب کلمات و حروف قرآن نیز اعتقاد داشت. بر پایه این اعتقاد تفسیر‌ها و مفاهیم نوینی از قرآن استخراج کرده است.

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی مهدوی‌راد، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران این کتاب را چنین توصیف می‌کند: در حالی که آیت‌الله طالقانی در زمان نگارش این تفسیر در زندان به سر می‌برد و به‌جز سال‌های آخر که مجمع‌البیان در دسترسش بود، کتابی در اختیار نداشت، ولی به قدری تأملات واژه‌شناسی وی دقیق است که انسان حیرت می‌کند. از جمله مواردی که وی مخصوصاً در جزء آخر قرآن به آن توجه کرده، بحث موسیقایی کلمات قرآن است. البته اقتضای این جزء را هم دارد. آیت‌الله طالقانی بهره زیادی از آهنگ کلمات در فهم معنا برده و مثلاً در بحث سوره عصر معتقد است که خداوند می‌توانست در «إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ» از واژه‌های خاسر، خسر و تعابیر مشابه که این معنا را برساند، استفاده کند، ولی آیت‌الله طالقانی از تعبیر «لفی خسر» این معنا را به دست می‌آورد که انسان در سراشیبی سقوط است. (مصاحبه با ایکنا، ۱۹ شهریور ۹۹)
بهترین تفسیر اجتماعی

یکی از نکات بارز تفسیر «پرتوی از قرآن» تفسیر جامعه‌شناسانه مولف از آیات قرآن است که موجب شده است از این تفسیر به عنون تفسیر اجتماعی قرآن یاد شود. رحمت توکل، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه نیوجرسی آمریکا در این رابطه می‌گوید: من از تفسیر پرتوی از قرآن سؤال جامعه‌شناسی پرسیدم و معتقدم بهترین تفسیری که توانسته پاسخ سؤالات مرا بدهد این تفسیر است. البته بنده ابتدائا هفت مرتبه آن را خواندم و چیزی مرتبط با جامعه‌شناسی از آن نفهمیدم تا اینکه ناگهان جرقه‌ای در ذهنم پیش آمد و آرام آرام چارچوب فکری آن را برای من ایجاد کرد و به‌تدریج با همفکری استادانی که داشتم توسعه یافت و امروز منجر به چندین اثر شده است. دو هزار صفحه این تفسیر را ۳۸ بار خواندم و نت‌برداری کردم و در نهایت به زبان انگلیسی آن را ترجمه کردم و معتقدم در جهان اسلام متفکری به این قوت و قدرت علمی نیست. در تفسیر قرآن، کسانی مانند سیداحمدخان و سیدقطب و ... به قوت تفسیر مؤلف پرتوی از قرآن نیستند البته به شرط اینکه با رویکرد جامعه‌شناسی که بنده به آن نظر دارم آن را مطالعه کنیم. (نشست «بررسی نگرش، گرایش و روش، تفسیر پرتوی در قرآن» برگزارشده در تاریخ ۱۰ تیر ۹۷)
رویکرد تربیتی در پرتوی از قرآن

علاوه بر رویکرد اجتماعی، رویکرد تربیتی این تفسیر نیز شایان توجه است. آیت‌الله محمدعلی ایازی، استاد حوزه و دانشگاه و قرآن‌پژوه در این رابطه چنین می‌گوید: آیت‌الله طالقانی در تفسیر پرتوی از قرآن نسبت به تبیین ابعاد تربیتی این کتاب آسمانی اهتمام زیادی داشت، تا آنجا که می‌توان گفت پرتوی از قرآن بارزترین کتاب تفسیری بود که با آرمان بازگشت به قرآن شکل گرفت و تلاش می‌کرد تا زبان تربیتی قرآن را به زبان ساده و گویا و قابل فهم برای عموم بیان کند؛ هرچند که این زبان تربیتی گونه‌های مختلفی دارد و کتاب ایشان از این جهت مورد توجه است که جنبه‌های اجتماعی را نیز دربرمی‌گیرد. ایشان معتقد بود کسانی از میان مفسرین گذشته آن‌گونه که شایسته است، قرآن را نفهمیده یا تفسیر نکرده‌اند که این موضوع از نظر ایشان از این جهت قابل تأمل بود که آموزه‌های قرآن جنبه فردی یافته و به نیازهای اجتماعی و جنبه‌های سیاسی توجه نشود، به همین دلیل ایشان تلاش می‌کرد محورهایی از مباحث قرآن را که به حوزه‌های سیاسی و اجتماعی مربوط می‌شود، تبیین کند و به مخاطبان نشان دهد که این کتاب هنوز حرفی برای گفتن دارد. (گفت‌وگو با ایکنا، ۲۰ شهریور ۹۶)

منبع: ایکنا