گياهان دارويي؛ قرباني نداشتن ‌متولي

بولتن نیوز: بخشي از اقتصاد دنيا روي شاخ گياهان دارويي مي‌چرخد؛ ارزش تجارت جهاني اين گياهان بيشتر از 43 ميليارد دلار است و فقط در سال 96 ميلادي 25 درصد بازار دارويي جهان با 250 ميليارد دلار ارزش به داروهاي ساخته شده از گياهان دارويي اختصاص داشت. در تجارت گياهان دارويي مثل هميشه چين پيشقراول است.

اين كشور 5/38 درصد كل صادرات اين محصولات را در دست خودش گرفته، آلمان هم جايگاه مهمي بعد از چين دارد و البته كانادا كه از سال 98 19تا 1999 توانست فقط از راه صادرات گياه جين‌سينگ 60ميليون دلار درآمد كسب كند. گفته مي‌شود در داروخانه‌هاي چين 40 درصد داروها، داروي گياهي هستند و هر سال 460 هزار تن مواد گياهي مورد نياز كارخانجات سازنده داروهاي گياهي در اين كشور توليد مي‌شود.

گياهان دارويي سرمايه مردم پيشرفته دنياست، ولي ما باز هم از آنها عقب افتاده‌ايم. ما قادريم به طور متوسط هر سال حدود 4 هزار تن از محصولات جنگلي و مرتعي‌مان به ارزش فقط 2 ميليون دلار را به خارج از كشور صادر كنيم كه اين مقدار در مقايسه با توان اكولوژيكي و پتانسيل‌هاي توليدي‌مان رقم چشمگيري نيست. امروز سهم ايران از بازار گياهان دارويي دنيا 60 ميليون دلار است كه اگر زعفران را از اين فهرست حذف كنيم رقمي حدود 24 ميليون دلار باقي مي‌ماند. سالانه نزديك به 50هزار تن اسانس در جهان توليد مي‌شود و تنها در سال 2002 حدود 350 محصول جديد آلوئه‌ورا به بازار معرفي شده است. ارزش تجارت جهاني آلوئه‌ورا 123 ميليارد دلار است. حالا در اين بازار گسترده رقابتي اين ماييم كه جا مانده‌ايم و به يك ميليون و چند هزار دلار درآمد حاصل از فروش ريشه شيرين‌بيان، كتيرا، آنغوزه، سقز، باريجه و وشاء دل خوش كرده‌ايم، در حالي كه از حدود 8 هزار گونه گياهي موجود در كشور 6 هزار گونه آن دارويي است و منافع اقتصادي حاصل از آن مي‌تواند آدم‌هاي زيادي را از فقر و بيكاري نجات دهد.

كارنامه كشور ما در بخش گياهان دارويي كارنامه درخشاني نيست، هر چند كه تحقيقات نيز نشان داده كه كشت گياهاني چون مريم گلي، اسطوخودوس، نعناع، ‌بادرنجبويه، گل راعي، گل هميشه بهار، گشنيز، سياهدانه و رازيانه منافع اقتصادي‌اش نسبت به كشت گندم و جو تا 3 برابر بيشتر است؛ ما با كشت 40گونه گياه دارويي از چين كه بيشتر از 200 گونه مي‌كارد خيلي عقب افتاده‌ايم.

زنجيره مشكلات، دامنگير گياهان دارويي

گياهان دارويي گرفتار زنجيره‌اي از مشكلاتند، چون جنگل، مرتع و رويشگاه‌هاي طبيعي آنها با مشكلات پنجه در پنجه هستند. سال‌هاست چندين ميليون راس دام مازاد، مراتع را مي‌جوند و از بين مي‌برند، چون روستاييان و عشايري كه زندگي‌شان وابسته به چريدن دام‌ها در جنگل‌ها و مراتع است اگر جلوي راهشان گرفته شود شدت فقر زمينگيرشان مي‌كند. آنها هيچ شغل جايگزيني ندارند براي همين يا گياهان دارويي را دانسته و ندانسته به خورد دام‌هايشان مي‌دهند يا اين گياهان را مي‌چينند و روانه بازار فروش مي‌كنند. بيشتر اوقات هم فشار بهره‌برداري آنها به اندازه‌اي زياد است كه رويشگاه كم‌كم تنك مي‌شود و بعد از چند سال ردپايي از گياه دارويي در آن نمي‌ماند؛ امروز از آنغوزه شيراز و نرگس فارس فقط خاطره‌هايش مانده است. در ايران كاشت گياهان دارويي هم جدي گرفته نمي‌شود و هيچ طرح يكپارچه و سراسري كه به علاقه‌مندان به فعاليت در اين حوزه نقشه راه نشان دهد وجود ندارد. نيروي متخصص در اين بخش نيز بسيار اندك است در حالي كه نبود برنامه‌اي مدون سبب شده تا داروهاي گياهي ايران به صورت خام آن هم در بسته‌بندي‌هاي نامناسب با قيمت‌هاي ارزان به كشورهاي ديگر صادر شود و در فقدان فناوري فرآوري گياهان دارويي در كشور، محصولات خام صادر شده خودمان را اين‌بار با چند برابر قيمت از كشورهاي صاحب دانش فراوري بخريم. صادرات هم لجام‌گسيخته است و صادركنندگان با ترفندهاي خاص خودشان حتي گياهان دارويي ممنوعه را به خارج از كشور مي‌فرستند؛ همين موضوع براي برداشت بيشتر از محصولات جنگلي و مرتعي انگيزه ايجاد مي‌كند.

فريبرز غيبي مديركل دفتر امور منابع جنگلي سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري كشور همه اين موضوعات را دغدغه دلسوزان گياهان دارويي مي‌داند. او به «جام‌جم» مي‌گويد: يكي از معضلات در بخش گياهان دارويي نبود جايگاه ويژه براي اين گياهان در گمركات است به طوري كه ماموران گمرك، گياهان دارويي را نمي‌شناسند و صادركننده مي‌‌تواند به راحتي و با دادن رشوه بار خود را از گمرك رد كند. براي همين اگر مي‌خواهيم مبادي خروجي‌مان را كنترل كنيم بايد ماموران گمرك را آموزش دهيم. نبود تكنولوژي فرآوري گياهان دارويي نيز از جمله مشكلات بزرگ اين بخش است، يعني گياهان دارويي از رويشگاه‌ها برداشت مي‌شوند و عرصه‌هاي طبيعي فشار ناشي از بهره‌برداري را تحمل مي‌كنند، اما در نهايت مواد به صورت خام صادر مي‌شود، البته خارجي‌ها هم خريد مواد خام از ما را بر خريد محصولات ثانويه ترجيح مي‌‌دهند.

غيبي كه معتقد است كيفيت داروهاي گياهي توليدي كشور نيز تابع استاندارد خاصي نيست و اثربخشي مورد انتظار را ندارد از واگذاري امور مربوط به بهره‌برداري از رويشگاه‌ها از طريق مزايده انتقاد كرد و گفت: يكي از اهداف ما ساماندهي بهره‌برداري است، اما هم‌اكنون طرح‌ها به مزايده گذاشته مي‌شود و كسي كه مزايده را مي‌برد چون قيمت بالاتري پيشنهاد داده بهره‌برداري از رويشگاه را نيز از آن خودش كرده و طبيعي است براي كسب سود و جبران مبلغي كه براي برنده شدن در مزايده خرج كرده بر مرتع و جنگل فشار بيشتري بياورد، اما اين خلاف خواسته‌ ماست. ما مي‌خواهيم بهره‌برداري از گياهان دارويي به تعاوني‌هايي كه مردم محلي تاسيس كرده‌اند، واگذار شود چون مردم بومي وقتي ببينند از رويشگاه‌هاي محل زندگي‌شان درآمد كسب مي‌كنند خودشان نقش سرباز حفاظتي را بازي مي‌كنند، اما چه بايد كرد كه قانون معاملات دولتي مي‌گويد هر معامله‌اي كه در ايران انجام مي‌شود بايد به شكل مزايده و مناقصه صورت بگيرد.

غيبي: يكي از معضلات در بخش گياهان دارويي نبود جايگاه ويژه براي اين گياهان در گمركات است به طوري كه ماموران گمرك، گياهان دارويي را نمي‌شناسند و صادركننده مي‌‌تواند به راحتي و با دادن رشوه بار خود را از گمرك رد كند

البته مشكل رويشگاه‌هاي طبيعي ايران فقط اينها نيست، نظارت بر اين رويشگاه‌ها پررنگ نيست چون سازمان جنگل‌ها، نيرو و امكانات براي نظارت مستمر و موثر در اختيار ندارد. غيبي مي‌گويد در هر اداره كل منابع طبيعي فقط يك مسوول گياه دارويي وجود دارد كه بايد همزمان كار نظارت، احيا و بهره‌برداري را مديريت كند. اين در حالي است كه در سازمان جنگل‌ها براي گياهان دارويي تشكيلات مناسبي هم وجود ندارد و هم‌اكنون يك گروه 5 نفره در دفتر منابع جنگلي كارها را پيش مي‌برد كه اگر بخواهيم كارها سر و ساماني بگيرد بايد اين گروه در حد يك دفتر ارتقا پيدا كند.

طرح ملي؛ همچنان بلاتكليف

گياهان دارويي در ايران متولي مشخصي ندارد؛ از يك سو وزارت بهداشت بخش فراوري گياهان براي توليد دارو را در دست گرفته و از سوي ديگر وزارت جهاد كشاورزي تولي‌گري گياهان دارويي چون زيره و زعفران را كه در زمين‌هاي زراعي مردم كشت مي‌شود در اختيار گرفته است. در اين ميان گياهان خودرو و طبيعي نيز در اختيار سازمان جنگل‌هاست، صرف‌نظر از اين كه موسسات تحقيقاتي هم روي گياهان دارويي مانور مي‌دهند. اين بي‌سر و ساماني و چندصدايي البته محصول امروز و ديروز نيست چون از 20 سال قبل كه ستاد گياهان دارويي تشكيل شد تا زماني كه به سرانجام نرسيده منحل شد و تا امروز كه ستادي جديد جاي آن را گرفته اوضاع به همين شكل بوده است.

ستاد گياهان دارويي به اين علت به نتيجه نرسيد كه كارش علمي نبود و طرح مشخص و تفكيك وظايف و اعتبار مخصوص نداشت براي همين يك بار ديگر اين ستاد بي‌فرجام از خاكسترش بلند شد و اين بار در سال 89 در معاونت علمي و فناوري رياست جمهوري قد برافراشت. غيبي مي‌گويد اين ستاد استراتژي گياهان دارويي در بلندمدت را ترسيم كرده و براي توليد، پتانسيل‌يابي، فراوري و صنايع تبديلي و ايجاد تعامل بين عرضه و تقاضا نيز برنامه دارد. اما پرونده گياهان دارويي در كشور يك گره ديگر هم دارد؛ طرح ملي كشت، توسعه و بهره‌برداري از گياهان دارويي. وضعيتي كه همچنان در گذر زمان بلاتكليف مانده است. اين طرح در سال 78 در سازمان جنگل‌ها مطرح شد و در سال 80 پيش‌نويس‌اش آماده شد و در نهايت در سال 87 به‌صورت طرح نهايي درآمد، اما حالا با گذشت 3 سال آن هم در شرايطي كه دولت در سفرهاي استاني‌اش به خراسان شمالي و كردستان به اين طرح استناد كرده و مصوباتي داشته ولي طرح ملي همچنان در پيچ و خم‌هاي اداري گرد فراموشي مي‌گيرد.

غيبي مي‌گويد: ما اين طرح را به كميسيون ماده 32 معاونت برنامه‌ريزي و نظارت راهبردي رياست جمهوري نيز برده‌ايم و دستور مستقيم معاون اول رئيس‌جمهور را هم گرفته‌ايم، اما هنوز نتيجه‌اي حاصل نشده است. ما اين طرح را در ستاد گياهان دارويي هم مطرح كرده‌ايم و قرار شده با هماهنگي نهاد رياست جمهوري جلسه‌اي با معاونت راهبردي تشكيل دهيم و موضوع گرفتن رديف اعتباري را مطرح كنيم چون اگر مي‌خواهيم به وضعيت گياهان دارويي سر و سامان بدهيم و بر زخم عرصه‌هاي منابع طبيعي مرهم بگذاريم راهي جز تصويب اين طرح و تلاش براي حفظ داشته‌هايمان نداريم.

اگر اين طرح تصويب شود صادرات خام گياهان دارويي محدود مي‌شود چون قرار است واحدهاي فراوري ايجاد شود و ارز‌آوري گياهان دارويي تقويت شود. اين در حالي است كه اگر سرمايه‌گذاران وارد بخش فراوري شوند به آنها وام‌هاي كم‌بهره هم تعلق مي‌گيرد، اما اين همه دستاوردهايي نيست كه تهيه‌كنندگان طرح ملي گياهان دارويي چشم انتظارش نشسته‌اند. اگر اين طرح در عرض 10 سال به ثمر بنشيند و بودجه سالانه 68 ميليارد تومان به آن تخصيص داده شود توليد سالانه گياهان دارويي به 390 هزار تن،‌ توسعه سطح 720 هزار هكتار، اشتغالزايي 480 هزار نفر و ميزان صادرات به 294 هزار تن خواهد رسيد كه در نوع خود يك نوع ثبت ركورد به شمار مي‌رود. امروزه سرانه مصرف گياهان دارويي در كشورمان 25گرم است (اروپا 900 گرم و‌ آمريكا 2500 گرم)‌. امروز دولت به اقلام دارويي گياهي يارانه نمي‌دهد، امروز طرح‌هاي صيانت از جنگل‌هاي زاگرس كه بر كشت گياهان دارويي تمركز كرده به كندي پيش مي‌رود، امروز همچنان قاچاق گياهان دارويي وجود دارد؛ همه اينها هست چون ما در طول سال‌ها گياهان دارويي را ناديده گرفته‌ايم، اما ديگر وقت بي‌اعتنايي نيست گياهان دارويي خودشان يك گنجينه‌اند.

غيبي مي‌گويد: هميشه 10 برابر ميزاني كه به طور قانوني و پروانه‌دار از عرصه‌ها برداشت مي‌شوند قاچاق مي‌شود و به دست تجار مي‌افتد، اما ما اعلام كرده‌ايم كه تا پايان سال 90 تمام محصولاتي كه در انبارها هستند و مجوز منابع طبيعي را ندارند مي‌توانند با پرداخت 15 درصد بهره مالكانه محصولات را به خارج صادر كنند، اما از امروز به بعد ديگر مجوز صادرات نمي‌دهيم و با دارندگان اين محصولات طبق قانون قاچاق برخورد مي‌كنيم.

اين وعده مديركل دفتر امور منابع جنگلي البته مي‌تواند روزنه اميدي باشد به شرط آن كه گمركات نيز با منابع طبيعي همراه شوند و البته در سطح بالاتر، حفظ و توسعه گياهان دارويي و عوايد اقتصادي، اجتماعي و بهداشتي حاصل از آن به باوري ملي تبديل شود.