عبور ایران از نفت؛ پایدار یا موقتی؟

در این بین همان‌طور که در دو سال اخیر نیز تجربه شده است عواملی همچون رشد مجدد حفاری‌ها در آمریکا، كاهش رشد اقتصاد جهاني، افول رشد اقتصادی در کشورهای نوظهور، اطمينان از افزايش عرضه، تغییر الگوی مصرف، افزايش ارزش دلار، كاهش سرمايه‌گذاري در بازار نفت به علت ترس از زيان و افزايش حجم ذخيره‌های نفتي از جمله عوامل افت قیمت نفت خام هستند که تمام این عوامل در شرایط کنونی با نسبت‌های مختلف وجود دارند. به عبارت دیگر نگرانی‌ها از تثبیت قیمت نفت در رقم‌های پایین همچنان وجود دارد و این در حالی است که این شرایط همان‌طور که در فوق اشاره شد به زیان کشورهای صادرکننده نفت از جمله ایران خواهد بود.

خطر کسری بودجه ناشی از کاهش بهای نفت کشور‌های صادرکننده را که به شدت به درآمد‌های نفتی متکی هستند، تهدید می‌کند و از سوی دیگر سرمایه‌گذاری در پروژه‌های نفتی را به تعویق می‌اندازد، بیکاری افزایش می‌یابد و از آنجا که این صنایع در کشور‌های نفتخیز جزو صنایع مادر محسوب می‌شوند، عملا باعث کند شدن آهنگ اقتصادی این کشور‌ها خواهند شد. در این رابطه با رئیس اسبق امور اوپک وزارت نفت گفت‌وگو کرده‌ایم و زوایای عبور ایران از نفت را مورد بررسی قرار داده‌ایم. دکتر فریدون برکشلی در این گفت‌وگو با مقایسه تجربه کشورهای ایران و نروژ گفت: نفت اقتصاد نروژ را بیش از پیش به چرخه توسعه وارد کرد؛ ولی برای کشور ما چنین ثمره و دستاوردی به همراه نداشت. به گفته وی، ایران به دلیل کاهش قیمت نفت از اقتصاد نفتی فاصله گرفته و نمی‌توان با قطعیت از اقتصاد منهای نفت در ایران اطمینان داشت؛ چراکه بازگشت به نفت با افزایش قیمت این محصول موضوعی است که قبلا تجربه شده است.

این کارشناس ارشد انرژی در پاسخ به سوالی درخصوص تفاوت‌های رشد اقتصادی مبتنی بر تولید و بهره‌وری و رشد مبتنی بر منابع طبیعی اظهار کرد: طی هر دو فرآيند و در مراحل توسعه اقتصاد، كشورها نهايتا به مراحل ارتقا و افزايش بهره‌وری دست پيدا می‌كنند. وی با اشاره به اینکه كشور توسعه يافته‌ای سراغ نداريم كه در آن کارآیی اقتصادی پايين باشد و تنها به يمن منابع طبيعی توسعه يافته باشد اين تفاوت را عمدتا در مراحل اوليه توسعه می‌داند و معتقد است اين هم يك واقعيت است كه عمق و دامنه اصول فرضيه نفرين منابع در برخی اقتصادها و جوامع از جمله ايران قوی است. به گفته وی بسياری از ايرانی‌ها وجود نفت را يكی از دلايل از رشد ماندگی تلقی می‌كنند و بر اين باورند كه بدون نفت شرايط بهتری می‌داشتند، حال آنكه مسلما منظور اصلی كه می‌تواند درست باشد به نحوه استفاده از منابع بر می‌گردد، به هر حال رشد مبتنی بر تولید و بهره وری پایدارتر است و چرخه اقتصادی قوی تری را برای اقتصاد آن جوامع به وجود می‌آورد.

برکشلی ضمن اشاره به این موضوع که رشد اقتصادی ایران تاکنون مبتنی بر قیمت نفت بوده و حال با این افت شدید قیمتی زمان عبور از آن فرا رسیده است؛ اظهار کرد: بديهی است كه هر قدر قيمت جهانی نفت در سطح بالايی قرار داشته، نسبت آن در بودجه عمومی كشور بالا و در شرايط قيمت پايين این نسبت در شرایط پایین تری قرار می‌گیرد که البته، هيچ يك از اين دو وضعيت نشانه‌های محكمی دال بر سلامت اقتصاد ملی ندارد.

به گفته برکشلی در ایران در دوران قيمت‌های بالای نفت، درآمدهای اضافی صرف انباشت سرمايه و آمادگی برای خيز اقتصادی نشده، بلكه عمدتا ميزان واردات افزايش پيدا كرده و بالعكس در شرايط قيمت پايين واردات كمتر شده يا كيفيت واردات تنزل يافته است. مثلا کشوری مانند نروژ از ابتدای شروع صادرات نفت درآمد حاصله را در صندوقی ذخيره كرد و امروز اين صندوق با ٧ تريلیون دلار دارايی قدرتمندترين صندوق ذخيره ارزی جهان است، در هرصورت تاكيد می‌كنم كه به فرضيه نفرين منابع معتقد نيستم، بلكه قابليت و درايت كشور در مديريت و بهره‌برداری مدبرانه از منابع مهم است.

این کارشناس ارشد مسائل انرژی معتقد است لازم است نفت و اقتصاد ملی با يكديگر رابطه‌ای دو سويه پيدا كنند، الان اين رابطه يكسويه است و اقتصاد كشور از اين همه امكانات و قابليت‌های صنعت نفت بهره‌برداری نمی‌كند. وی افزود: اين موضوع در اصول و اهداف اقتصاد مقاومتی مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته است و امیدوارم علاوه بر استفاده بهینه از این منبع خدادادی به‌گونه‌ای در صنایع دیگر پیشرفت کنیم که با به وجود آمدن مشکلی در نفت اقتصاد کشور فلج نشود.

وی در ادامه درباره کاهش قیمت نفت و با اشاره به دو سناریوی کوتاه‌مدت و بلند‌مدت و تاثیر آنها بر رشد اقتصادی ایران اظهار کرد: كاهش قيمت نفت هميشه كوتاه‌مدت يا ميان‌مدت است، ما از اواخر دهه ١٩٧٠ ميلادی كاهش بلند‌مدت يا افزايش بلند‌مدت نفت نداشته ايم به‌طوری‌که سيكل‌های نوسانات قیمتی معمولا ٣ تا ٥ سال بیشتر نبوده‌اند. بر این اساس انتظار می‌رود دوران کاهش قیمت نفت در شرایط فعلی نیز محدود باشد که این امر به بازگشت مجدد قیمت‌ها منجر خواهد شد و این مساله ممکن است به بازگشت ایران به نفت منتهی شود.

برکشلی در ادامه با اشاره به اینکه تا زمان عبور از نفت هنوز فاصله زيادی داريم، گفت: ولی لازم است وارد فضای اقتصاد سايبری و اطلاعات محور شويم و خوشبختانه مردم ما اين استعداد را به خوبی دارند، اين استراتژی مستقل از نوسانات قيمت نفت باید انجام گیرد. مدیر اسبق اوپک افزود: تجربه کشورهایی مثل نروژ نشان می‌دهد که نفت با ضریبی فزاینده به رشد سرمایه‌گذاری‌ها کمک کرده که این موضوع در مقایسه با ایران که هیچ‌گاه نفت منجر به تشکیل سرمایه مناسبی نشده از تفاوت برنامه‌های دو کشور حکایت دارد. به گفته وی نروژ قبل از كشف و شروع صادرات نفت كشور پيشرفته‌ای بود، در واقع نفت نروژ را به يك كشور بين‌المللی تبديل كرد. وی افزود: نفت ماهيتی بين المللی دارد و برای دسترسی به فناوری و سرمايه و همچنين صادرات و بازاريابی لازم است جهانی فكر و عمل كرد و اين كاری بود كه نروژی‌ها انجام دادند و موفقیت‌های بسیاری کسب کردند.

دکتر برکشلی در آخر درخصوص اینکه چطور می‌توانیم از نفت در جهت توسعه اقتصادی کشور استفاده کنیم و از آسیب‌های آن دور باشیم، اظهار کرد: نفت و درآمد حاصل از آن يك دارايی ملی است و هر ريال يا سنت آن باید سرمايه‌گذاری شود تا رشد توليد ناخالص ملی ما افزایش یابد. به گفته وی آن زمان كه صحبت از آوردن پول نفت بر سر سفره‌ها را مطرح كرديم، تيشه به ريشه نقش نفت به‌عنوان موتور توسعه ملی زديم، صنعت نفت ايران در شرايط حاضر حدود سالی ٥٠-٦٠ ميليارد دلار برای نوسازی نیاز دارد كه يك چالش بزرگ است، اما در عين حال يك فرصت عظيم هم برای توليد كنندگان داخلی است، زيرا همه اين منابع الزاما نبايد در خارج هزينه شوند، اين خود يك بازار بزرگ ملی و داخلی است كه می‌تواند در دسترس توليد كنندگان داخلی قرار گیرد.

منبع: دنیای اقتصاد