بی‌توجهی به دین و تأثیر آن در شکست نهضت ملی‌ شدن صنعت نفت

به گزارش بولتن نیوز، «محمد حسنین هیکل روزنامه‌نگار مصری: من در سالهاى 1950 و 1951 (در اوج مبارزات مردم، عليه انگليسى‏ها) در ايران بودم و اولين كتاب خود را درباره ايران نوشتم. نظر شما در مورد تفاوت مبارزات، در آن سالها و مبارزات كنونى چيست؟ و چرا امپرياليسم جنبش را در آن سالها شكست داد؟
امام خمینی (ره): نظر من اين است كه جنبش فعلى خيلى عميقتر است، تا جنبش زمان مرحوم دكتر مصدق. جنبش در آن وقت صرفاً سياسى بود؛ و الآن در جنبش جنبه دينى غلبه دارد. در مملكت ايران، مردم همه مسلمان هستند. اقشار زيادى از سياست بيخبرند؛ اما به دين علاقه دارند. تمام دهات- كه خوب است برويد و ببينيد- همين شعارهاى شهر را مى‏دهند و درخواستهاى آنان را دارند. تمام مردم از كوچك- طفل دبستانى- تا پيرمردِ در حال نَزْع، يكصدا همين مطلب را مى‏گويند. اين درخواستها و شعارها به طورى ملى شده است، كه كسى نمى‏تواند مناقشه كند. اين جنبش داراى يك معناى اسلامى- سياسى است؛ و جنبش گذشته فقط سياسى بود. جنبش كنونى عمقش بيشتر، و اميد به پيروزى‏اش بيشتر است؛ اميد كه اين نهضت را نتوانند خاموش سازند.
- سؤال اين است كه چرا اين وضع اتفاق افتاد؟ چگونه اتفاق افتاد؟ و اين توسعه عظيم جنبش از كجا ناشى مى‏شود؟
- اين قدرت، ناشى از اسلام است. در زمان كاشانى- مصدق، اصلْ سياست بود. جنبه‏هاى سياسى جنبش قوى بود. در زمان كاشانى، هم به وى نوشتم و هم گفتم، كه بايد جنبه‏هاى دينى را توجه كنيد. نتوانستند و يا نخواستند. ايشان به جاى تقويت جنبه‏هاى دينى و به جاى آنكه جهات دينى را به جهات سياسى غلبه بدهند، خودشان سياسى شدند؛ رئيس مجلس شدند، كه اشتباه بود. من گفتم كه بايد براى دين كار كنند نه آنكه سياسى بشوند.
اما حالا جنبش در همه جهات، دينى است، اسلامى است؛ سياست هم داخل آن است. اسلام، دين سياسى است؛ سياست در بطن اين جنبش است. خوب است حالا هم سرى به ايران بزنيد و ببينيد- از نزديك- كه امروز چيست و آن روز چه بود. مشكلات زياد است؛ ابرقدرتها هستند، و همه نگرانيها را از جنبش ما دارند؛ اما كارى نمى‏توانند بكنند، مگر بخواهند به زور، نيرو پياده كنند. ما ضعيف هستيم و از نظر نظامى نمى‏توانيم با آنها مقابله كنيم؛ وگرنه آنها با دست دولتها، با كودتاى نظامى، با دولت نظامى و غيره- حتى با كودتاى نظامى و از بين بردن خود شاه هم- نمى‏توانند موفق بشوند. عمق جنبش به حدى است، كه اين مسائل حل شده است؛ دولت نظامى و حكومت نظامى حل شده است؛ مردم اعتنايى ندارند. امروز مردم براى اسلام فرياد مى‏زنند، آن روز براى نفت بود؛ فرق است وقتى كه مردم براى منفعت، جنبش مى‏كنند يا براى خدا. جنبش در آن روز مادى بود، و جنبش امروز معنوى است؛ لذا كاملًا شبيه صدر اسلام است، و ما به موفقيت آن اميدوار هستيم.» (صحيفه امام، ج‏5، ص: 268)
همان‌طور که می‌‌بینید، طبق دیدگاه امام (ره) بزرگ‌ترین اشتباه سران جنبش ملی شدن صنعت نفت در آن بود که قیام خود را صرفا به یک موضوع سیاسی محدود تقلیل دادند. یعنی بدون توجه به نفوذ عمیق ارزش‌های دینی در جامعه‌ی ایرانی و بی‌توجهی و حتی تعارض سیاست‌های حکومت پهلوی با آن ارز‌ش‌ها و ظرفیت موجود در این تعارض برای برچیدن همیشگی نظام پهلوی، سران نهضت ملی شدن صنعت نفت با تمرکز بر خواست‌های سیاسی و استفاده از ابزارهای سیاسی صرف، عملا در جهت تقلیل جنبش اقدام کردند.
در حالی که می‌‌بینیم در انقلاب اسلامی با تکیه بر مسائل اسلامی و استفاده از ظرفیت‌های آن، یک نهضت فراگیر و عمیق و قوی شکل گرفت و همین بهره‌گیری مناسب است که سال‌ها بعد از انقلاب اسلامی ایران، در جنبش‌های کشورهای عربی که به بیداری اسلامی معروف شد، به عنوان الگو مورد استفاده قرار گرفت.