نگاهی به آرا و آثار معلم شهید، استاد مرتضی مطهری

گروه فرهنگ و هنر، «مطهری پارهٔ تن اسلام و حاصل عمر من بود.»

به گزارش بولتن نیوز، این جملۀ معروف حضرت امام خمینی(ره) دربارۀ معلم شهید، استاد مرتضی مطهری است که پس از به شهادت رسیدن ایشان، ایراد نمود.

شهید مرتضی مطهری، روحانی بزرگ شیعه، استاد فلسفه اسلامی و کلام اسلامی و تفسیر قرآن، عضو هیئت موتلفه اسلامی و از نظریه‌پردازان نظام جمهوری اسلامی ایران،  متولد ۱۳بهمن۱۲۹۸ در فریمان است که در تاریخ ۱۱ اردیبهشت ۱۳۵۸ در تهران، هنگامی که پس از پایان جلسه ای که به همراه گروهی از رجال سیاسی انقلابی در جلسه‌ای در منزل یدالله سحابی شرکت کرده بود، در هنگام خروج وی از محل جلسه، هدف گلوله یکی از افراد گروه فرقان قرارگرفت، و پس از انتقال به بیمارستان طرفه(واقع در میدان بهارستان تهران) درگذشت.

اندیشه شناسی
 
مطهری معتقد بود که باید اسلام را آن طور که هست به مردم معرفی کنیم، نه چیزی به آن بیفزاییم و نه بکاهیم، به تعبیر دیگر اسلام را بدون آرایش و پیرایش عرضه کنیم، آن گاه «فطرت حقیقت جوی» انسان‌ها به سوی آن جذب خواهد شد. مطهری قائل به نظریه فطرت است.


فلسفه اسلامی

مطهری برخلاف کسانی چون فردید که فلسفه اسلامی را ذاتاً یونانی می‌دانند، برای فلسفه اسلامی اصالت خاصی قائل است. از این روی نه تنها مانند فروید و اصحاب مکتب تفکیک، فلسفه اسلامی را مغایر با اندیشه اصیل اسلامی نمی‌داند، که حتی در ریشه یابی آن به متون دینی نیز رجوع می‌کند. از نظر مطهری اکثر فلاسفه اسلامی شیعه بودند، چرا که عقل شیعی از ابتدا عقل فلسفی بود.

مارکسیسم
 
مطهری در نقد معرفت شناسی مارکسیسم معتقد بود که ادراک امری مادی نیست و مغز فقط یک ابزار است و عمل ادراک به وسیله روح غیرمادی صورت می‌گیرد. او همچنین معتقد بود که پل ارتباطی میان ذهن و خارج ماهیت است و مفاهیم ذهنی آثار مصادیق خارجی را ندارند. به طور مثال اگر جسم خارجی دارای حرکت است نیازی نیست که صورت ذهنی آن هم متحرک باشد. حرکت لازمه وجود خارجی است، نه وجود ذهنی.
 
مارکس در تحلیل‌های اجتماعی خود رشد همهٔ نهادهای فکری را وابسته به نهاد اقتصادی می‌داند در حالی که به زعم مطهری ابزار تولید بدون انسان رشد پیدا نمی‌کند. در واقع تکاملِ ابزار تولید، معلول تکامل انسان است نه برعکس.

تمدن اسلامی

مسئله عقب ماندگی جوامع مسلمان از دغدغه‌های فکری مطهری بود که سال‌ها او را به خود مشغول کرد. مطهری نظریه‌ای را که علت انحطاط تمدن‌ها را همان علل ایجاد آن می‌داند را مورد قبول نمی‌داند. به عقیده او یکی از عوامل انحطاط مسلمانان فهم غلط آنها از دین است. به عقیده او بی توجهی به منابع دینی در فرایند بازسازی فکر دینی موجب می‌شود تا عناصر و مفاهیمی خارج از دین به آن راه یابد. از همین جاست که وی بر کسانی چون اقبال لاهوری ایراد می‌گیرد که با همه نکته سنجی‌هایش در مسائل اسلامی، به جهت عدم آشنای عمیق فرهنگ اسلامی در بحث‌های مربوط به اثبات خدا، تجربه دینی، و علم الهی و خاتمیت دچار برخی اشتباهات شده‌است.

ولایت فقیه
 
روحانیت در شیعه از ابتدا مستقل از دستگاه های حکومتی بوده و شیعه هیچ وقت این اصل را نپذیرفته که اولی الامر را بر هر حاکمی تطبیق کند. آیه قرآن که فرمود: «یا ایهَا الَّذینَ امَنوا اطیعُوا اللَّهَ وَ اطیعُوا الرَّسولَ وَ اولِی الْامْرِ مِنْکمْ (نساء/ ۵۹)» شیعه از اول، خلفای به ناحق را اولی الامر ندانست یعنی ولایت امر آنها را انکار کرد و تشیع و روحانیت شیعه از اساس بر انکار حقانیت این حکومتهای موجود است.

تصور مردم امروز از ولایت فقیه این نبوده که فقها حکومت کنند و دولت را به دست گیرند، بلکه در طول اعصار تصور مردم از ولایت فقیه این بوده‌است که به موجب این که مردم مسلمانند و وابسته به مکتب اسلامند، صلاحیت هر حاکمی از نظر این که قابلیت مجری بودن قوانین ملی اسلامی را داشته باشد، باید مورد تأیید و تصویب فقیه قرار گیرد.
 
لهذا امام در فرمان خود به نخست وزیر دولت موقت می‌نویسد: به موجب حق شرعی(ولایت فقیه) و به موجب رأی اعتمادی که از طرف اکثریت قاطع ملت نسبت به من ابراز شده‌است، من رئیس دولت تعیین می‌کنم.

حق شرعی امام از وابستگی قاطع مردم به اسلام به عنوان یک مکتب و یک ایدئولوژی ناشی می‌شود که او یک مقام صلاحیتدار است که می‌تواند قابلیت شخصی را از این جهت تشخیص دهد و در حقیقت حق شرعی و ولایت شرعی یعنی مُهر ایدئولوژی مردم که او رهبر آن مردم است.
 
مسئله ولایت فقیه این نیست که فقیه خودش در رأس دولت قرار می‌گیرد، خودش می‌خواهد عملاً حکومت کند و مجری باشد. نقش فقیه در یک کشور اسلامی که ملتزم و متعهد به اسلام است و اسلام را به عنوان یک ایدئولوژی پذیرفته‌است، نقش یک ایدئولوگ است نه نقش یک حاکم. وقتی که مردم آن ایدئولوژی را پذیرفته‌اند، قهراً برای ایدئولوگ هم نقشی قائل هستند. یعنی اوست که نظارت می‌کند بر این که این ایدئولوژی درست اجرا می‌شود یا نه، آیا این شخص که می‌خواهد رئیس دولت بشود و به عنوان مجری قانون در کادر اصول این ایدئولوژی حرکت کند، صلاحیت چنین کاری را از نظر آن ایدئولوژی دارد یا ندارد؟ ولایت فقیه ولایت ایدئولوژیک است و اساساً خود فقیه را مردم انتخاب می‌کنند. این خودش عین دموکراسی است.


این گوشه هایی بود از نظریات روشنگر و مترقی استادشهید مرتضی مطهری درخصوص اندیشه ولایت فقیه و در ادامه با معرفی اجمالی برخی از آثار برجستۀ استاد مرتضی مطهری، پرونده ای جدید جهت بازخوانی آثار گرانقدر ایشان را آغاز می کنیم.

آزادی معنوی
 
مجموعه ای است مشتمل بر 15 سخنرانی که در زمان ها و مکانهای مختلف ایراد شده اند و وجه مشترک همه آنها این است که موضوع آنها مسائل معنوی و مربوط به خود سازی و تزکیه نفس است، اگر چه در خلال سخنرانی ها گاه به مسائل اجتماعی نیز اشاره شده است . مطالعه این کتاب گذشته از اینکه خواننده را با بعد معنوی شخصیت استاد شهید مطهری آشنا می سازد،  وی را گام به گام به سوی خودسازی و تقوا حرکت می دهد و در واقع یک سلوک معنوی است. برخی موضوعهای طرح شده در این کتاب عبارتند از: آزادی معنوی، عبادت و دعا، هجرت و جهاد، بزرگی و بزرگواری روح، مکتب انسانیت.
 
آشنایی با قرآن (1و 2 و 3 و ...)
 
سلسله مباحث تفسیری استاد شهید در سالهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است که عمدتا در بین سالهای 1350 تا 1357 شمسی انجام شده است. جلد اول این مجموعه مقدمه و پیش درآمدی بر این سلسله مباحث محسوب می شود که در آن به مسائلی همچون زبان قرآن، مخاطب های قرآن، عقل از دیدگاه قرآن و... پرداخته شده است. در مجلدات بعدی تفسیر آیاتی از برخی سوره قرآن از جمله حمد، بقره، انفال، توبه، نور و تقریبا جزء سی ام قرآن انجام شده است. ویژگی ممتاز این مباحث، توجه به مسایل و موضوعات فکری و اجتماعی روز در حین تفسیر ایات قرآنی است که موجب تازگی و زنده بودن این مباحث گردیده است. ویژگی دیگر بیان روشن و روان آن است.   
 
احیای تفکر اسلامی
 
این کتاب مشتمل بر 5 سخنرانی تحت همنی عنوان است که در سال 1349 شمسی درحسینیه ارشاد ایراد شده است. سخنرانی اول در تاریخ 1349/2/7 به مناسبت یادبود مصلح بزرگ اسلامی، اقبال لاهوری، درباره«اقبال و احیای فکر دینی» برگزارشده و در سخنرانی های بعدی درباره این موضوعات سخن رفته است: تفکر دیروز و امروز مسلمین درباره میزان تاثیر عمل در سعادت انسان، تفکر زنده و تفکر مرده، تفکر اسلامی زهد و ترک دنیا ، فلسفه زهد در تفکر اسلامی.
 
اخلاق جنسی در اسلام و جهان غرب
 
این کتاب مشتمل بر سلسله مقالاتی است که در حدود سال 1353 به طور مسلسل در مجله « مکتب اسلام » درج می گردید. این اثر استاد نیز همچون دیگر آثار آن شهید بزرگوار از غنای محتوا و سلاست بیان برخوردار می باشد. برخی از مهمترین موضوعات طرح شده در این کتاب عبارتند از: اخلاق جنسی و عقاید متفکرین جدید، ارزیابی اصول سیستم نوین جنسی، سببهای طغیان و سرکشی قوای نفسانی، دموکراسی در اخلاق، رشد از نظر غریزه جنسی.
 

اسلام و نیازهای زمان (1و2)
 
جلد اول این کتاب مشتمل بر 26 سخنرانی است که در زمستان 1345 شمسی و در شبهای ماه مبارک رمضان در مسجد ( تهران ) و در یک جمع عمومی ایراد شده و به همین جهت بیانی ساده و روان دارد . جلد دوم مشتمل بر مباحثی است که در سال 1351 شمسی در انجمن اسلامی پزشکان ایراد شده است . مجموعا در این دو جلد ، موضوع چگونگی انطباق قوانین اسلامی با شرایط مختلف زمانی از راه مکانیسمهایی که در خود اسلام پیش بینی شده مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. مهمترین عنواین ارائه شده در این کتاب عبارتند از: علت تغییر مقتضیات زمان ها، اخباریگری، اجتهاد و تفقه در دین، قاعده ملازمه، مساله نسخ و خاتمیت، مقام عقل در استباط احکام اسلامی، جامعه و تاریخ از نظر قرآن. 
 
اصول فلسفه و روش رئالیسم (1 – 5)
 
این کتاب یک مجموعه 5 جلدی به قلم علامه سید محمد حسین طباطبایی ( ره ) است که استاد شهید در شرح و تبیین مطالب متن ، مقدمه و پاورقیهایی جامع بر آن نگاشته اند . در این مجلدات مجموعا 14 مقاله فلسفی مرود بحص قرار گرفته است که برخی از آنها عبارتند از : رئالیسم و ایده آلیسم ، علم و ادراک ، ارزش معلومات ، پیدایش کثرت در ادراکات اعتباری ، مسائل وجود ، الهیات بالمعنی الاخص . این کتاب نقش اساسی در مبارزه افکار مادی داشته است ، گرچه در اصل یک دوره فلسفه اسلامی به شمار می رود.
 
امامت و رهبری
 
شامل 6 سخنرانی در باره امامت در انجمن اسلامی پرشکان. عناوین سخنرانی ها به ترتیب: معنی و مراتب امامت، امامت و بیان دین بعد از پیغمبر (ص)، بررسی کلامی مسئله امات، آیه الیوم یئس و مساله امامت ، امامت در قرآن، امامت از دیدگاه ائمه اطهار علیهم الاسلام .
 
امدادهای غیبی در زندگی بشر

عناوین: خورشید دین هرگز غروب نمی کند، امدادهای غیبی در زندگی بشر ، مدیریت و رهبری اسلام، رشد اسلامی.
 
انسان کامل
 
استاد شهید در این سلسله سخرانی ها برای آنکه آشکار سازند که اسلام یک دین جامع است و انسان اسلام، اسنانی است چند بعدی که همه دستورات این مکتب الهی را بطور هماهنگ به مرود اجرا می گذارد ، و برای آنکه جوانان مسلمان را از نگرش یک بعدی به اسلام مصون بدارند این بحث را طرح کردند که البته نظر سایر مکاتب درباره «انسان کامل» نیز از جمله مکتب سوسیالیسم، مکتب اگزیستانسیالیسم، مکتب عرفان، مکتب عقل و ... مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.
 
انسان و سرنوشت
 
این کتاب مقدمه ای دارد تحت عنوان «علل انحطاط مسلمین» و در این مقدمه بحث درباره برخی موضوعات لازم شمرده شده از جمله اعتقاد به سرنوشت و قضا و قدر و این رساله به این موضوع اختصاص یافته است. منظور از طرح این مساله در این کتاب اولا تحقیق در این جهت است که آیا اعتقاد به سرنوشت ، آنطور که قواعد برهانی فلسفی ایجاب میکند ، از نوع عقاید و افکاری است که معتقدین خود را به سستی و تنبلی می کشاند و مردمی که به این عقیده می گرایند خواه ناخواه به انحطاط کشیده خواهند شد یا این عقیده اگر دست تعلیم داده شود چنین تاثیر سوئی ندارد؟ ثانیاً اینکه اسلام این مساله را چگونه و به چه طرزی تعلیم داده است و تعلیم اسلامی در این زمینه چه تاثیری در روحیه پیروان اسلام داشته است و می تواند داشته باشد؟ و چون منظور این جهت بوده، از تعرض به فروع و شاخه هایی که با منظور نامبرده ارتباط ندارد خودداری شده است.

 
بیست گفتار
 
عنوان برخی از این گفتارها:
 
عدالت از نظر علی علیه اسلام، اصل عدل دز اسلام، مبانی اولیه حقوق از نظر اسلام، فواید و آثار ایمان، نظر اسلام درباره علم، پرسشهای دینی، عقل و دل، قرآن و مسئله تفکر.
 
پاسخ های استاد به نقدهایی بر کتاب مساله حجاب
 
مطالعه این کتاب علاوه بر اینکه تا حدی روش فقهی استاد را آشکار می سازد ، نشان می دهد که چگونه استاد شهید از یک سو با تز استعماری « اسلام منهای روحانیت » مبارزه می کند تا آنجا که جان خود را در این راه فدا می نماید و از سوی دیگر با جمود و تحجر در می آویزد .
 
پانزده گفتار
 
مطالب این کتاب بسیار متنوع و جالب توجه و مرود نیاز امروز ماست و همچون سایر آثار استاد از اتقان و استقامت رای برخوردار است. برخی از اهم موضوعات طرح شده در این کتاب عبارتند از: مسئله نفاق، روایط بین الملل اسلامی، لزوم تعظیم شعائر اسلامی، نهضت ازادی بخش اسلام، اسلام و نیازهای جهان امروز.
 
پیرامون انقلاب اسلامی
 
مستمل بر سخنرانی ها و نیز مصاحبه های تلویزیونی استاد است. در این مجموعه موضوعاتی همچون: آزادی تفکر و عقیده، ماهیت وعوامل انقلاب اسلامی، نسبت جمهوری اسلامی با دموکراسی، معنویت در انقلاب اسلامی، روحانیت و انقلاب اسلامی مورد بحث قرار می گیرد. 
 
پیرامون جمهوری اسلامی  
 
شامل 6 بخش می باشد. بخش اول مصاحبه ای تلویزویونی می باشد که دو هفته قبل از شهادت استاد با ایشان انجام شده است. بخش دوم مقاله ای پیرامون «وظایف حوزه های علمیه» است . بخش سوم مقاله ای تحت عنوان «نقش بانوان در تاریخ معصر ایران» و «نقش زن در جمهوری اسلامی» است. بخش چهارم: «اهداف روحانیت در مبارزات». بخش پنجم: «آزادی عقیده». بخش ششم: «اسلام و انقلاب» و مسائل حکومت می باشد.
 
تعلیم و تریبت در اسلام
 
برخی از اهم موضوعات بخش اول: پرورش عقل، تربیت عقلانی انسان، مسئله عادت، فعل اخلاقی، کرامت نفس در قرآن و حدیث، ریشه الهامات اخلاقی.
 
بخش دوم: پرورش جسم و پرورش استعداد عقلانی، تاریخچه تعقل از نظر مسلمین، عوامل تربیت.
 
توحید
بخش اول: مسئله توحید به طور کلی مطرح شده و اینکه ایا اصولا راهی برای اثبات وجود خدا دارد یا خیر. فصول بعدی کتاب به تبیین راه های اثبات وجود خدا یعنی راه فطرت، راه های علمی و شبه فلسفی(برهان نظم، راه هدایت موجودات، راه خلقت)، راه های عقلانی فلسفی(برهان محرک اول، برهان سینوی، برهان وجودی)
 
در فصل «پاسخ به شبهات» دو شبهه مهم، یکی سازگاری اصل تکامل با توحید و دیگری مسئله شرور، بدی ها و بی نظمی ها در کار عالم مرود بررسی قرار گرفته اند. در ارتباط با اصل توحید و تکامل، نظریات مختلف از جمله نظریه «تکامل انواع» داروین به تفصیل مورد بحث واقع شده اند. در خصوص توحید و مساله شرور نیز ضمن ماهیت شرور و انواع آنها، فلسفه شرور در نظام کلی عالم تبیین گریدیده و شبهه موجود در این زمینه دفع شده است.
 
جاذبه و دافعه علی علیه السلام
 
در مقدمه کلیاتی در باره جذب و دفع به طور عموم و جاذبه و دافعه انسانها به طور خصوص بحث شده است . در بخش اول ، جاذبه علی (ع) ، که همواره دلهایی را به سوی خود کشیده و می کشد، و فلسفه آن و فایده و اثر آن ، مرود بحث قرار گرفته است . در بخش دوم دافعه نیرومند آن حضرت که چگونه عناصری را به سختی طرد می کرد و دور می انداخت ، توضیح و تشریح شده است و ثابت گردیده که علی (ع) دو نیرویی بوده است و هرکس بخواهد در کتب او پرورش یابد باید دو نیرویی باشد.

جهاد

بحث کلی کتاب پیرامون مفاد و مضمون آیه 29 از سوره توبه می باشد که به لزوم نبرد مسلمانان با بعضی از اهل کتاب که خصوصیات آنها در ایه مبارکه آمده است تصریح دارد . از جمله مطالب مورد بحث : مطلق یا مقید بودن چنگ با اهل کتاب ، فلسفه و هدف جهاد ، تفاوت میان مشرک و غیر مشرک ، پیمان با کفار ، جنگ دفاعی ، حقوق انسانیت ، جنگ برای رفع مانع از ایمان و توحید ، مقیاس حقوق شخصی و حقوق عمومی ، آزادی فکر یا آزادی عقیده، جزیه .
 
حج
 
یادداشت های استاد درباره حج و مسائل مرتبط با آن می باشد. دراین کتاب نقش حج در وحدت و تفاهم مسلمانان، فایده و لزوم درس اخلاق برای مسافران حج، کعبه و نقش اجتماعی آن، احرام و فلسفه آن، اسرار حج و مطالب خواندنی و جالب دیگر مورد بحث قرار گرفته است. 

حماسه حسینی (1و2) 

جلد اول شامل سخنرانی ها و جلد دوم مشتمل بر نوشته ها و یادداشتهای استاد شهید درباره حادثه کربلاست. عناوین سخنرانی های جلد اول: حماسه حسینی، تحریفات در واقعه تاریخی کربلا، ماهیت قیام حسینی، تحلیل واقعه عاشورا، شعارهای عاشورا، عنصر امر به معروف و نهی از منکر در نهضت حسینی، عنصر تبلیغ در نهضت حسینی.
 
خاتمیت
 
عناوین مورد بحث : خاتمیت در قرآن و حدیث ، علم عقل و جانشین نبوت تبلیغی ، فلسفه ختم نبوت تشریعی ، تعلیمات اسلام و هدفهای پایان ناپذیر ، جبر تاریخ و جاوید ماندن اسلام ، نقش علما در دین خاتم ، صفات علمای جانشین انبیاء غیر مشرع ، ارکان خاتمیت ، استعداد پایان ناپذیر قرآن و سنت ، قابلیت پایان ناپذیر منابع اسلامی .
 
خدمات متقابل اسلام و ایران
 
دارای سه بخش می باشد. در بخش اول به این پرسش پاسخ داده شده است که ایا هیچ گونه تضاد و تناقضی میان احساسات مذهبی و احساسات ملی ما ایرانیان وجود ندارد یا اینکه اساسا دارای دو نوع احساس متضاد(مذهبی و ملی) می باشیم؟
 
بخش دوم متکفل پاسخ به پرسش دیگری است و آن اینکه دین اسلام آنگاه که در 14 قرن پیش به ایران وارد شد، چه تحولات و دگرگونی هایی در میهن ما به وجود آورد و آیا اصولا ورود اسلام به ایران برای این کشور موهبت بود یا فاجعه ؟ فصل « کارنامه اسلام در ایران » در واقع ماحصل و نتیجه نهایی مباحث طرح شده در این بخش است. در این فصل رهاوردهای ارزشمند اسلام برای ایران بیان شده است.
 
در بخش سوم به پرسش دیگری پاسخ داده شده است و ان اینکه ایرانیان چه نقشی در راه نشر و بسط تعالیم دین اسلام داشته اند و انگیزه ایرانی در این خدمات چه بوده است.
 
با مطالعه کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران ، خواننده به این نتیجه روشن دست خواهد یافت که « مسائل مشترک اسلام و ایران هم برای اسلام افتخار آمیز است هم برای ایران ، برای اسلام به عنوان یک دین که به حکم محتوای غنی خود ملتی باهوش و متمدن و صاحب فرهنگ را شیفته خویش ساخته است ، و برای ایران به عنوان یک ملت که به حکم روح حققت خواه و بی تعصب و فرهنگ دوست خود بیش از هر ملت دیگر در برابر حقیقت خضوع کرده و در راهش فداکاری نموده است .»
 
نبرد حق و باطل  
 
دو بخش است. بخش اول با عنوان: نبرد حق و باطل که یکی از موضوعات مورد بحث «فلسفه تاریخ» می باشد. بخش دوم: «تکامل اجتماعی انسان در تاریخ ».
 
حکمت ها و اندرزها
 
بیشتر مطالب آن پیرامون راه و رسم زندگی و دستورات اسلام در این باب است. از نظر مقایسه می توان گفت از یک سو با کتاب بیست گفتار و از سوی دیگر با کتاب داستان راستان شباهت دارد.

برخی عناوین آن: بردگان و آزادگان، ارکان سعادت بشر، ایمان و عمل صالح، خواری معصیت و عزت طاعت، محاسبه نفس، حق و تکلیف، روش سیاسی علی(ع)، دشمنان عقل، تقوا و روشن بینی، لزوم همگانی کار و دانش، فقر معنوی.