چارسوق: روزنامه­ هایی که بوی اینفوگرافیک می­دهد

گروه فرهنگی،صفحه اول به خصوص نیم­تای بالای آن در روزنامه­ ها جایگاهی مهم و راهبری دارد؛ چرا که ضمن بیان داغترین و مهمترین اخبار و رویدادها، بر دغدغه ­های اصلی روزنامه ها نیز انگشت تأکیدی می­گذارد. روزنامه ­ها از طریق این بخش، به مخاطب خود می­گویند امروز به چه چیزی فکر کند و آن را به یاری روشهای مختلف برجسته می سازند.  

به گزارش بولتن نیوز،معمولاً این برجسته­ سازی با بازی اندازه فونت، انتخاب رنگ و موقعیت بهتر، استفاده از انواع تصاویر و... انجام می­شود. در این بین می­توان از روزنامه­ای یاد کرد که روشی متفاوت را برگزیده است؛ مسیری که نیم­تای بالای صفحه اول آن اغلب رنگ و بوی اینفوگرافیک دارد.

نام این روزنامه «چارسوق» است؛ روزنامه­ های با شعار «نبض اقتصاد را در دست بگیرید». این روزنامه در یکسال اخیر بیش از 120 شماره خود را به گونه­ای صفحه­آرایی کرده که در آن از نمودار، جدول، دیاگرام و... یا ترکیبی از آنها برای ارائه آمار و ارقام اقتصادی استفاده شده است.

اگر روزهای تعطیل عمومی را کنار بگذاریم، حدود 40 درصد از شماره­های چارسوق (از 6 دی 1403 تا  6 دی 1404) نیم تای بالای صفحه اول خود را به این رویکرد اختصاص داده است.

«اینفوگرافیک نوعی نمایشگر بصری اطلاعات است که اطلاعات را به زبانی ساده و قابل فهم به یاری علایم، نشانه ها و ابزارهای مختلف بصری به مخاطب منتقل می­کند»، قابل فهم و درک بودن باید از ویژگیهای جدی و اصلی آن باشد.

یک نقشه، نمودار، جدول، دیاگرام و... به تنهایی می­تواند یک اینفوگرافیک باشد، به همین دلیل است که در این مطلب گفته می شود، چارسوق بیش از سایر رسانه­ها در نیم تای بالای صفحه اول خود از اینفوگرافیک بهره گرفته است.

استفاده از اینفوگرافیک در روزنامه­ها چیز جدیدی نیست، مطبوعات ایران حتی پیش از دهه 30 نیز به نوعی از اینفوگرافیک (البته در قالب غیرمدرن و حتی دستی آن) بهره می­گرفتند و نوع مدرن آن از دهه 80 در روزنامه همشهری رواج یافت. کما اینکه خود همشهری نیز از ظرفیت اینفوگرافیک و نیوزگرافیک بنا به ضرورت بهره گرفته و می­گیرد.

ضمن آنکه لیست بلندی از روزنامه ­ها (اعم از سراسری، منطقه­ای و استانی) می­توان ارائه کرد که به طور روزانه بخشهایی از صفحات خود را به اینفوگرافیک یا بعضاً نیوزگرافیک اختصاص می­دهند.

در بحرانها، حوادث و یا رویدادهای خاص نیز دیده شده که روزنامه­ ها از ظرفیت اینفوگرافیک یا نیوزگرافیک در نیم تای بالای صفحه اول خود بهره گرفته­اند. نکته حائز اهمیت در مورد چارسوق این است که به طور چشمگیری از ظرفیت اینفوگرافیک در نیم تای بالای صفحات خود استفاده می­کند و از این منظر در این مطلب به آن توجه شده است.

•  لزوم رعایت اصول اینفوگرافیک

گرچه استفاده از اینفوگرافیک در یک روزنامه با شعار اقتصادی به خصوص با اهداف تحلیلی حرکتی بسیار ارزشمند است، اما بهره گیری از آثار اینفوگرافیک مستلزم رعایت قوانین و اصولی است که هر یک از ابزارهای بصری مورد استفاده در آن نیز اصول و چارچوبهای خاص خود را دارند.

بیش از 13 معیار را می­توان برای ارزیابی یک اثر اینفوگرافیک مدنظر قرار داد که برخی از آنها عبارتند از: برخورداری از همه ارکان اینفوگرافیک، اصالت و منحصر به فرد بودن، دقت اطلاعات، جذابیت بصری، کیفیت طراحی، ساختار گرافیکی مناسب، خلاقیت و نوآوری، وضوح و شفافیت در انتقال اطلاعات، استفاده از ابزارهای بصری مناسب، جامع و مانع بودن، بهره‌گیری از عناصر ملی و بومی، تناسب با موضوع، و انسجام اجزای مختلف.

همچنین از یک اثر اینفوگرافیک انتظار می­رود که با پایبندی کامل به واقعیت و پرهیز از فانتزی سازی، توجه جدی به خوانش و درک هرچه بهتر و سریعتر داشته باشد.

• خوب، بد، زشت؟

چارسوق، (فارغ از بحث میزان پابیندی به واقعیت در روایت آمار و ارقام که اکنون موضوع بحث نیست)، تلاش کرده است تا از تمام ظرفیت صفحه اول برای نقد، تحلیل و تفسیر اقتصادی با زبانی تصویری و آماری بهره بگیرد و داده­ها را مستند و باورپذیر و حتی بعضاً عینی کند. البته این نگاه در بقیه صفحات آن نیز به طور کم و بیش توسعه یافته است.

این رویکرد در کنار مزایای مذکور، جذاب و قابل توجه نیز هست. کما اینکه نگاهی مدرنی نیز به روزنامه چارسوق می­بخشد.  اما از سوی دیگر، برای مخاطبی که سواد آماری، داده­ای و بصری کافی ندارد، احتمال دارد خوانش­پذیری چنین محتواهایی دشوار، گیج کننده یا توأم با ابهام باشد.

این ابهام و سختی خوانش زمانی بیشتر می­شود که یک نمودار، نقشه، جدول و... بدون توضیح لازم ارائه شود. «آلبرتو کایرو» از متخصصان حوزه اینفوگرافیک و دیتاژورنالیسم، معتقد است که هر نوع اینفوگرافیک و بصری سازی داده، در کنار نمایش، نیازمند توضیح است. به طور مثال، یک نمودار در صفحه اول باید پیش از ورود به متن، دست کم در یک خط، با یک توضیح ولو کوتاه همراه شود.

• لزوم رعایت ارکان اینفوگرافیک

از یک اثر اینفوگرافیک انتظار ­می­رود که دارای تیتر، لید، بدنه، نام تولید کننده و منبع باشد. نبود این ارکان، آن را با خلأهایی روبرویی می­کند. یکی از این ارکان مهم، منبع است. اگر آماری به طور مثال در قالب نمودار ارائه می­شود باید دقیقاً مشخص شود که منبع آمار آن کجاست؟ نیاز به منبع در دلایل حقوقی، اعتبار منبع و آمار مربوطه و... نهفته است. در برخی آثار به کار رفته در چارسوق، به ویژه پیش از ورود به متن، اشاره­ای به منبع نشده است.

• بیان ساده و شفاف بصری و نوشتاری

 همچنین انتظار می­رود عناصر بصری از جمله نمودارها تا حد امکان ساده و شفاف ارائه شوند. به طور مثال، از خطوط و زمینه­های مازاد در آنها خودداری شود. یا مثلاً چند نمودار در یک نمودار ادغام نشود، تا به خوانش و درک سخت برای مخاطب منجر نشود.

در نمونه «افزایش شتابان تورم» مخاطب نمی­داند دقیقاً نمودار را چطور بخواند؟  از کجا شروع به خواندن آن کند؟ به کدام شاخص بیشتر توجه کند؟ و چطور بین نمودار و روتیتر، ارتباط لازم را ایجاد و کشف کند؟

• رعایت اصل جامع و مانع بودن

براساس اصل «جامع و مانع بودن» هیچ عنصر مازاد بصری و نوشتاری در اثر نباید به کار رود، چراکه مانع درک سریعتر اثر می شود و در صورت تأکید بصری، چشم را بی دلیل به خود جلب می­کند. در نمونه «گران شدن نان طبیعی است» از تصویر سخنگوی دولت به شکلهای مختلف در کنار نمودار استفاده شده است در حالی که نیاز به این حجم از تکرار نبود.

• خوانش فدای زیبایی نشود!

در برخی شماره­های چارسوق، تلاش برای جذابیت بصری در نیم تای بالای صفحه اول سبب شده، خوانش اطلاعات، قربانی زیبایی شوند. مانند تابلوی «خطر سقوط در آب» با رنگ زرد که بیش از جدول مربوطه و حتی تیتر، چشم مخاطب را به خود جلب می کند.

یا در نمونه «قطعی برق، صنایع را گرفت»، رنگ کلاه فعالان حوزه صنعت، زودتر از نمودار نظر مخاطب را جلب می­کند، حتی تیتر هم در اولویتهای بعدی به چشم می آید.

نکته ای که در خصوص در آثار اینفوگرافیک باید مورد توجه قرار داد، مدیریت چگونگی سلسله مراتب، گردش چشم در صفحه، نقطه آغاز خوانش و چگونگی تأکید بصری است.

• پرهیز از فانتزی سازی

چنانچه پیشتر اشاره شده، نباید یک اینفوگرافیک را به سمت فانتزی سازی هدایت کرد یا در آن از عناصر طنزآمیز یا کارتونی استفاده کرد، چراکه این حرکت با دوری از واقعیت، حس اعتماد و باورپذیری را به طور ناخواسته در مخاطب کاهش می­دهد.  

مانند نمونه «وداع با لبنیات» که در آن به طور فانتزی با این وداع برخورد شده است. حضور نمودار با این هم نشینی، به باورپذیری و جدیت مسأله کمک نمی­کند.

همان قدر که در اینفوگرافیک نباید به سمت فانتزی سازی رفت، به همان میزان نیز نباید به سمت اغراق، سیاه نمایی و... حرکت کرد. به طور مثال، «گران ترین یلدای تاریخ» یک ادعای بزرگ است که نیازمند اثبات در طول تاریخ شکل گیری ایران دارد. گرانترین یلدا در چه بازه زمانی؟ براساس چه مستندات و آماری؟ (بیشتر نگاه واقعی و علمی مورد تأکید است نه صرفاً سوگیری به سمت دولت، شخص یا گروه خاصی)

• خوانش را سخت نکنیم!

گرچه در آثار اینفوگرافیک امکان هم نشینی و گاه پیوند و ادغام با تصاویر وجود دارد، ولی این ادغام یا پیوند نباید خوانش اثر اینفوگرافیک اعم از نمودار و... را تحت شعاع قرار داده و درک آن را سخت کند. مانند نمودار کیکی که روی کالاها قرار گرفته است، ضمن اینکه این هم نشینی مشکلاتی از بعد پرسپکتیو و تناسب و... دارد، خوانش را نیز دشوار کرده است.

در استفاده از نمودار رعایت اینکه چه نموداری برای چه اطلاعاتی لازم است بسیار حائز اهمیت است. نمودارها کمک می‌کنند تا اطلاعات پیچیده را راحت‌تر درک و بررسی کنیم. از نمودارها با اهداف مختلفی از جمله مقایسه، نشان دادن روندهایی همچون کاهش، افزایش و... استفاده می­کنیم. در همین چارچوب و نگاه نیز باید بتوان درست و به جا از نمودار بهره گرفت.

غلبه تصاویر، نباید سبب شود تا بخشی از اطلاعات مربوط به نمودار از دست رود. مثال نمونه زیر که در آن دانه های غلات سبب شده تا بخشی از نمودار از دست رود و خوانش و فهم و تحلیل را سخت کند.

بر خلاف نمونه­ های فوق، در نمونه زیر روند کاهش سوددهی یکی از هلدینگها، جهت حرکت مدیر مربوطه و روند کاهشی به نسبت، پیوند بهتری بین تصویر و نمودار را نشان داده است (هرچند اجرای بهتری می توانست داشته باشد)

•  اعتدال در استفاده از فضای مثبت و منفی

از دیگر نکاتی که بر آن باید تأکید کرد، توجه به فضاهای مثبت و منفی و اعتدال در استفاده از این آثار است. فضای منفی که کمکی به اثر و رسالت و هدف اثر نکند، نباید مورد استفاده قرار گیرد.

در دو نمونه زیر، بخش زیادی از صفحه، به فضای منفی اختصاص یافته در حالی که اطلاعات خاصی نیز ارائه نمی­­کند.

• استفاده از رنگ و فونت مناسب

از دیگر نکاتی که در آثار چارسوق باید به آن توجه داده شود، بحث استفاده درست از رنگ و فونت مناسب است. باید از فونتها و رنگها به طور هدفمند و در خدمت موضوع استفاده شود. از سویی نیز هر رنگ انتخابی، باید با رعایت قوانین ادارکی گشتالت اعم از مجاورت، شباهت و... صورت گیرند.

انتخاب اندازه فونت نیز باید از منطق درستی تبعیت کند تا انتقال اطلاعات را سرعت بخشند. در نمونه «برق کم مصرفها 80% گران شد» انتخاب فونت بزرگ برای 80% سبب توجه مخاطب به این تغییر می­شود ولی به سبب استفاده از رنگهای گرم در لباس مدیر مربوطه و تبدیل وی به یکی از مسکاتهای* حوزه برق (یادآور بابا برقی)، این توجه از آن برداشته و با حرکت به سمت فانتزی شدن، از جدیت مسأله کاسته شده است. کما اینکه نوع فونت انتخابی برای برای 80 درصد، انتخابی از نوع فونتهای فانتزی است و حس جدی بودن، هشدار و یا حتی نگرانی از گران شدن (علی رغم داشتن رنگ قرمز) در مخاطب ایجاد نمی­کند.

نکته دیگری که یادآوری آن ضروری است، فاصله بین سطور تیتر، فاصله بین کلمات و حروف و بعضاً هم پوشانی فونتها با هم یا حتی با تصاویر است که در این خصوص نیز باید با دقت بیشتری عمل کرد.

نکته دیگر که نیاز به توجه دارد اینکه ارائه رنگی اعداد، منجر به تفاوت بصری اعداد به ویژه از بعد آماری نمی شود. گرچه ممکن است این تفاوت صرفاً از منظر کد رنگی صورت گرفته باشد ولی در درک آماری مخاطب تفاوتی ایجاد نمی کند. (مانند نمونه زیر)

در اثر سقوط 78 درصدی قدرت خرید حقوق بگیران، رنگی که به تاریخ ها داده شده چشم را از تیتر یکسر به سمت سالها می­برد در حالی که تمرکز بر نشان دادن سقوط 78 درصدی قدرت خرید طی 8 است است و مخاطب در نمودار به دنبال درصد مذکور و سقوط مربوطه می گردد.

باید توجه کرد که رنگها صرفاً برای توجه دهی نیستند بلکه برای هدایت چشم و تأکید بصری نیز مورد استفاده قرار می­گیرند.

• بهره­مندی از ساختار گرافیکی مناسب

بهره­مندی از ساختار گرافیکی مناسب از دیگر الزامات یک اثر اینفوگرافیک است. آثاری را بعضاً در چارسوق شاهد هستیم که عناصر بصری و نوشتاری بدون منطق لازم در کنار هم صرفاً قرار گرفته­اند و همنشینی و تعامل موثر و توازن و تعادل لازم بین آنها حس نمی­شود. مانند نمونه «جعفر دقت کن» که صرفاً چند نمودار کنار هم چیده شده اند.

نمونه های «صداقت آمارها» و «قیمتهای غیرمنطقی در حال منطقی شدن است» باز به نسبت وضعیت بهتری به لحاظ ساختار گرافیکی دارند هرچند می توانند اجرای بهتری داشته باشند.

• رعایت مسائل حقوقی و اخلاقی

در کنار ملاحظات فنی و رعایت اصول حرفه­ای در یک اثر اینفوگرافیک، انتظار می­رود تا چنین اثری با رعایت مسائل اخلاقی، انسانی و حقوقی ارائه شود. پایبندی به واقعیت و عدم سوگیری در آن اعم از سیاسی، اقتصادی و... از دیگر الزامات است.

در اثر «رکودزنی صادرات نفت ایران و روسیاهی ظریف» جانب اخلاق ایجاب می­کرد که چهره ظریف سیاه نمی­شد. در اثر «سقوط تولید سایپا» نیز توجه به مسائل حقوقی می­توانست این روزنامه را وادار کند از لطمه به برند سایپا با خدشه دار کردن لوگوی آن پرهیز کند.

در  عین اینکه انتظار می­رود در اشاره به نام افراد حقیقی و حقوقی رعایت ادب و احترام لازم حفظ شود. خطاب قراردادن افراد همچون «جعفر دقت کن» یا دادن صفاتی به آنها مانند «معاون کذاب» و... جالب نیست.

• رعایت اصول فنی آماری

از دیگر نکاتی که در خصوص آثار اینفوگرافیک باید مدنظر قرار گیرد، رعایت اصول آماری و تا حد ممکن کاهش درصد خطاهای احتمالی است.

در نمونه «رشد بخش ساختمان منفی شد» انتظار می رود مقایسه­های آماری در میانگین گیری دولتها، مبتنی بر اصول آماری و رعایت تعداد ماهها و سالهای مشابه صورت گیرد.

این بخش از کار اینفوگرافیک نیازمند سوادهای آماری، داده ای و در عین حال گرافیکی و بصری است.

• خلاقیت شرط جدی و مهم!

خلاقیت یکی از شروط جدی و مهم در آثار اینفوگرافیک است. یکی از راههای که در این مسیر راهگشاست استفاده از ظرفیتهای بصری خود سوژه است. نگاهی به صفحه اول روزنامه چارسوق نشان می دهد که از گرافها به صورت غیرخلاقانه و صرفاً در چارچوبهای معمول آن استفاده شده است. آنچه در قالب خروجی اکسل ارائه می شود، فاقد جذابیت بصری لازم است، کما اینکه هر گراف فاقد ویژگیهای بصری هر حوزه و سوژه است و کار اصلی طراح در این مهم نهفته است.

نگاهی به نمونه های زیر شاید بتوانند جرقه­هایی برای تلاشهای خلاقانه باشند. به طوری که حتی یک نمودار از شکل گراف معمول خود فاصله گرفته و با استفاده از ظرفیتهای سوژه، جذاب‌تر عرضه شود. یاری گرفتن از عکاسی برای ارائه آمار و ارقام نیز در این خصوص پیشنهاد می­شود (رجوع شود به اینفوگرافیک مبتنی بر عکاسی).

در مجموع، حرکت چارسوق در استفاده گسترده از اینفوگرافیک در صفحه اول روزنامه، شایسته حمایت و توجه است، اما توسعه این مسیر تنها با پایبندی به مسائل اخلاقی و حقوقی و رعایت اصول حرفه ای اینفوگرافیک ( نکات مذکور) و نیز تقدم «خوانش» بر «جذابیت» و توجه به خلاقیت، ­می­تواند به بلوغ برسد.

در عین توجه­دهی تیم چارسوق به نکات یادشده (که البته تمام ماجرا هم نیست)، از دیگر روزنامه­ها دعوت می­شود تجربه­های جدیدی در بهره­گیری از ظرفیتهای اینفوگرافیک و نیوزگرافیک داشته باشند. به ویژه آنکه در ایران توجه جدی به نیوزگرافیک نمی­شود. گرافیک خبری باید به سرعت و بالافاصله بعد یک حادثه یا رویداد تهیه، تولید و منتشر شود. البته که بعضاً عدم دسترسی سریع به اطلاعات و داده­ها از موانع آن است؛ ولی درج اولین اطلاعات به دست آمده با ذکر تاریخ و ساعت و منبع مربوطه، یکی از راههایی است که به تولید و توسعه این نوع گرافیک کمک می­کند.

* مسکات: در واقع یک شخصیت طراحی شده است که می‌تواند معرف یک برند باشد.