فساد سیستمی و فساد سازمان‌یافته؛ دو چهره متفاوت از یک بحران ملی

گروه سیاسی: تحلیل‌ها نشان می‌دهد که فساد سیستمی زمانی شکل می‌گیرد که قوانین، انتصاب‌ها و سازوکارهای نظارتی، خود به منبع تولید فساد تبدیل شوند. در مقابل، فساد سازمان‌یافته یک باند محدود و هماهنگ است که از خلأهای نظارتی برای منافع کلان سوءاستفاده می‌کند. این مقاله به مقایسه دقیق و علمی این دو پدیده می‌پردازد.
بولتن نیوز، حاج حسینی: رهبر معظم انقلاب اسلامی در سال‌های اخیر بارها به موضوع فساد در کشور پرداخته‌اند و همواره بین فساد موردی و فساد سیستمی تفاوت قائل شده‌اند. بر اساس سخنان معظم‌له، در جمهوری اسلامی فساد ساختاری و سیستمی که تمام ساختار حکمرانی را آلوده کند، وجود ندارد؛ بلکه آنچه ممکن است مشاهده شود، موارد محدود و موردی از فساد است که باید با آن‌ها برخورد قاطع صورت بگیرد و از ترویج و عادی‌سازی آن جلوگیری شود. 
در دیدار با مسئولان و مدیران اجرایی، ایشان تأکید کرده‌اند که برخی تلاش‌ها در رسانه‌ها و فضای عمومی سعی می‌کنند القا کنند «فساد در جمهوری اسلامی سیستمی است»، اما این ادعا را دروغ دانسته و تصریح کرده‌اند که دستگاه‌ها سالم هستند و این نگاه تحریف واقعیت است.
همچنین در دیداری با دانشجویان، رهبر انقلاب فرموده‌اند که کشور ممکن است با فسادهای موردی و محدود روبه‌رو باشد، اما تجربه و ساختار حکمرانی ایران نشان نمی‌دهد که فساد در سطح «سیستم حکمرانی» نهادینه شده است. 
این مواضع نشان می‌دهد که تحلیل رسمی جمهوری اسلامی ایران، فساد را مشکل و خسارت بار، اما موردی می‌داند، نه یک پدیده‌ی ساختاری و سیستمیک که همه بخش‌ها و نهادها را آلوده کرده باشد. در واقع نگاه رهبری معطوف به اصلاح، شفافیت، مطالبه‌گری و برخورد با تخلفات است، بدون آن‌که کل ساختار حکمرانی را به فساد سیستماتیک متهم کند.
در این مقاله تلاش می کنیم شبهه ای را که دشمنان نظام و کشور در بحث فساد سیستمی و فساد سازمان یافته در فضای مجازی ایجاد کردند را مستند پاسخ بدهیم و امیدواریم با مطالعه ای مقاله تفاوت این دو را عزیزان متوجه شوند
۱. فساد سیستمی؛ هنگامی که ساختار، تولیدکننده فساد می‌شود
فساد سیستمی مخرب‌ترین و عمیق‌ترین نوع فساد در جوامع محسوب می‌شود، زیرا نه یک رفتار فردی است و نه نتیجه فعالیت یک باند محدود؛ بلکه ریشه در ساختار قدرت، قوانین و شیوه حکمرانی دارد. در این وضعیت، فساد به یک «ویژگی درونی سیستم» تبدیل می‌شود و نه یک استثناء.
در فساد سیستمی، قوانین و مقررات به شکلی تنظیم یا تفسیر می‌شوند که زمینه ایجاد امتیازات ویژه، رانت‌های قانونی، تبعیض ساختاری و گلوگاه‌های فسادزا را فراهم کنند. وقتی قانون خود امکان فساد را ایجاد کند، رفتار فاسد از سطح فردی به سطح ساختاری ارتقا می‌یابد و تبدیل به یک قانون نانوشته و روال معمول اداری می‌شود.
از سوی دیگر، بخشی از حاکمیت یا شبکه قدرتمندان نه‌تنها از این شرایط آسیب نمی‌بیند، بلکه حیات و منافعش در گرو تداوم همین ساختار آلوده است. در چنین فضایی، نهادهای نظارتی تضعیف می‌شوند، قانون به شکل گزینشی اجرا می‌گردد و برخورد با فساد اغلب محدود به پرونده‌های کوچک یا نمایشی است، در حالی که سرچشمه اصلی فساد دست‌نخورده باقی می‌ماند.
در فساد سیستمی، انتصاب مدیران نیز آلوده می‌شود. شایستگی جای خود را به وفاداری به حلقه قدرت، توانایی پنهان‌کاری، مشارکت در روابط رانتی و همراهی با منافع گروهی می‌دهد. افراد پاک‌دست معمولاً حذف، منزوی یا غیرقابل ارتقا دیده می‌شوند. این چرخه خودتقویت‌شونده باعث می‌شود که سیستم، فساد را بازتولید کند و حتی با حذف برخی افراد، ساختار فاسد همچنان پابرجا بماند.
به‌طور خلاصه، فساد سیستمی زمانی رخ می‌دهد که:
•  قانون، بستر فساد باشد
•  نظارت تضعیف شده باشد
•  قدرت در اختیار حلقه‌های غیرپاسخ‌گو باشد
•  انتصاب‌ها مبتنی بر وفاداری رانتی باشد
•  فساد به «قاعده» و سلامت به «استثناء» تبدیل شود
در چنین شرایطی، اصلاحات سطحی یا برخوردهای موردی هیچ اثری ندارد؛ زیرا مشکل نه در افراد، بلکه در خود سیستم است.

۲. فساد سازمان‌یافته؛ شبکه پنهانی با اهداف مشخص

فساد سازمان‌یافته نوعی فساد شبکه‌ای و هدفمند است که توسط گروهی محدود از افراد، با برنامه‌ریزی دقیق و تقسیم نقش مشخص انجام می‌شود. این گروه می‌تواند متشکل از مسئولان دولتی، مدیران اقتصادی، شرکت‌های خاص، واسطه‌ها، دلالان یا حتی عوامل خارجی باشد.
ویژگی اصلی فساد سازمان‌یافته، هماهنگی و پنهان‌کاری است. اعضای شبکه برای رسیدن به منافع مالی یا سیاسی کلان، از روش‌هایی مانند جعل اسناد، دستکاری مناقصه‌ها، ایجاد شرکت‌های صوری، قاچاق سازمان‌یافته، فرار مالیاتی گسترده، اختلاس بزرگ یا خرید اطلاعات محرمانه استفاده می‌کنند. برای جلوگیری از آشکار شدن فعالیت‌ها نیز پوشش‌های قانونی، حساب‌های جعلی، واسطه‌های درجه‌دو و سازوکارهای پیچیده مالی طراحی می‌شود.
فساد سازمان‌یافته برخلاف فساد سیستمی، سراسر ساختار حکمرانی را آلوده نمی‌کند؛ بلکه از خلأهای نظارتی، ضعف مدیریتی یا قوانین ناقص سوءاستفاده می‌کند. این فساد تا زمانی که باند فعال است ادامه دارد و با نابودی شبکه، فعالیت آن متوقف می‌شود. با این حال به دلیل انسجام، برنامه‌ریزی و سودهای کلان، شناسایی و مقابله با آن دشوار است و نیازمند اقدامات تخصصی اقتصادی، امنیتی و حقوقی است.
۳. مقایسه جامع فساد سیستمی و فساد سازمان‌یافته
با وجود شباهت‌های ظاهری، این دو پدیده تفاوت‌های بنیادین دارند و هر یک راهکار متفاوتی برای مقابله می‌طلبد. اهم تفاوت‌ها عبارت‌اند از:
۱. منشأ و ریشه‌ها
•  فساد سیستمی: از قوانین آلوده، ساختار قدرت معیوب و ضعف حکمرانی نشأت می‌گیرد.
•  فساد سازمان‌یافته: از طمع و برنامه‌ریزی یک گروه محدود برای کسب منافع نامشروع.
۲. گستره فساد
•  فساد سیستمی: گسترده و عمومی؛ سایه آن بر همه سطوح اداره و تصمیم‌گیری.
•  فساد سازمان‌یافته: محدود به یک شبکه یا باند خاص.
۳. نقش حاکمیت
•  فساد سیستمی: بخشی از حکومت در آن دخیل یا از آن منتفع است.
•  فساد سازمان‌یافته: ممکن است با برخی افراد قدرت مرتبط باشد یا مستقل عمل کند.
۴. شفافیت یا پنهان‌کاری
•  فساد سیستمی: آشکار و پذیرفته‌شده؛ به «روال اداری» شبیه می‌شود.
•  فساد سازمان‌یافته: پنهانی، مخفی و پیچیده.
۵. سازوکار انتخاب مدیران
•  فساد سیستمی: افراد به‌خاطر توانایی در همراهی با فساد یا وفاداری به حلقه قدرت انتخاب می‌شوند.
•  فساد سازمان‌یافته: اعضای شبکه بر اساس نقش و نیاز باند جذب می‌شوند.
۶. پایداری
•  فساد سیستمی: حتی با تغییر افراد، پابرجا می‌ماند؛ زیرا ریشه ساختاری دارد.
•  فساد سازمان‌یافته: با انهدام شبکه پایان می‌یابد.
۷. راهکار مقابله
•  فساد سیستمی: اصلاح قوانین، نوسازی حکمرانی، شفافیت، عدالت در انتصاب‌ها.
•  فساد سازمان‌یافته: برخورد قضایی، کشف شبکه، ردیابی مالی و تقویت نظارت تخصصی

نتیجه‌گیری:
فساد سیستمی و فساد سازمان‌یافته هر دو عامل تخریب اعتماد عمومی و مانع توسعه‌اند، اما ریشه‌های متفاوتی دارند. فساد سیستمی زمانی رخ می‌دهد که خود ساختار حکمرانی، قانون و شبکه قدرت آلوده باشد و فساد را بازتولید کند؛ در حالی که فساد سازمان‌یافته حاصل فعالیت مخفی و هماهنگ یک شبکه محدود است. مبارزه با فساد تنها زمانی موفق خواهد بود که این تفاوت به‌درستی فهمیده شود و متناسب با آن، راهکارها طراحی گردد.
جمع‌بندی: تحریفِ واقعیت و روایت‌سازی دشمن درباره «فساد سیستمی» در ایران
یکی از راهبردهای ثابت و شناخته‌شده‌ی دشمنان انقلاب اسلامی در چهار دهه‌ی گذشته، روایت‌سازی دروغین از وضعیت داخلی ایران و ارائه‌ی تصویری سیاه، ناکارآمد و فروپاشیده از حاکمیت است. در سال‌های اخیر، محور اصلی این روایت‌سازی بر القای این گزاره استوار شده که: «در ایران فساد سیستمی وجود دارد.»
در حالی که هیچ‌یک از شاخص‌های معتبر حکمرانی، هیچ سند رسمی، و هیچ سازوکار حقوقی یا اجرایی در کشور، وجود فساد سازمان‌یافته و سیستم‌مند را تأیید نمی‌کند. این ادعا یک برساخته‌ی رسانه‌ای و سیاسی است، نه یک واقعیت میدانی.
چرا این ادعا نادرست است؟
۱. اسناد رسمی و ساختارهای نظارتی فعال
وجود نهادهای نظارتی متعدد مانند سازمان بازرسی کل کشور، دیوان محاسبات، هیئت‌های تخلفات اداری، دادستانی، نهادهای قضایی تخصصی مبارزه با فساد، سامانه‌های شفافیت مالی و حتی گزارش‌های دوره‌ای دستگاه‌ها، دلیل روشن بر این است که فساد نه‌تنها پنهان یا ساختاریافته نیست، بلکه قابل پیگیری و برخورد است.
2.  برخورد با مسئولان بلندپایه در سال‌های اخیر
بازداشت، محاکمه و برکناری تعدادی از مسئولان بلندپایه در قوه قضائیه، دولت، شهرداری‌ها و حتی نهادهای امنیتی در چند سال گذشته نشان می‌دهد که هیچ‌کس حاشیه امن ندارد.
کشوری که مسئولان ارشدش محاکمه می‌شوند، نمی‌تواند دچار فساد سیستمیک باشد.
چون در فساد سیستمی، سیستم از متخلف حمایت می‌کند، نه اینکه او را محاکمه کند.
3.  تفاوت مهم فسادِ فردی با فسادِ سیستمی
فساد فردی یا موردی ممکن است در هر کشوری و هر ساختاری رخ دهد؛ اما فساد سیستمی یعنی ساختار، قانون و مدیریت خود عامدانه فسادزا باشد؛ یعنی فساد بخشی از ماهیت نظام حکمرانی باشد.
این وضعیت نه با واقعیت‌های حقوقی ایران سازگار است و نه با شواهد میدانی و قضایی.
پس چرا دشمنان این ادعا را ترویج می‌کنند؟ زیرا هدف‌شان ضربه به اعتماد عمومی و ارائه‌ی این پیام است که: «اصلاحات داخلی بی‌فایده است؛ کل ساختار فاسد است و باید برچیده شود.»
این یک پروژه هوشمندانه‌ی جنگ شناختی است:
1.  بزرگ‌نمایی خطاهای فردی
2.  تبدیل خطا به یک الگوی فراگیر
3.  القای ناکارآمدی ساختاری
4.  بی‌اعتبارسازی نهادهای نظارتی و قضایی
5.  ناامیدسازی مردم از اصلاح و پیشرفت داخلی
در حالی که واقعیت عینی ایران کاملاً خلاف این روایت‌سازی است.
مبارزه با فساد در ایران، هرچند هنوز نیازمند تقویت و شتاب بیشتر است، اما:
•  روندی رو به‌ جلو، قابل سنجش و شفاف دارد؛
•  با هیچ‌کس و هیچ مقام و نهادی تعارف نمی‌کند؛
•  و همین‌که مردم، رسانه‌ها و نهادهای مدنی آزادانه مطالبه‌گری می‌کنند، دلیل محکم است که فساد سیستمی در کشور وجود ندارد.