تغییر قبل از استیضاح

به گزارش بولتن نیوز به نقل از صبح نو، اظهارات اخیر محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس درباره اینکه دولت بهتر است خود وزرای ناکارآمد را تغییر دهد و اجازه ندهد کار به استیضاح برسد، این پیام روشن را در دل خود داشت که مجلس آماده ورود به مسیر استیضاح است، اما ترجیح می‌دهد دولت پیش‌قدم شود و هزینه‌ها را مدیریت کند. چنین موضعی در دل فضای پرتنش سیاست، معنای مشخصی دارد؛ مجلس می‌خواهد نقش نظارتی خود را حفظ کند، دولت نیز باید از تنش غیرضروری با پارلمان بپرهیزد و در نهایت کابینه به‌گونه‌ای ترمیم شود که هزینه سیاسی آن بر دوش هیچ‌یک از طرفین سنگینی نکند و تبدیل به نزاع سیاسی نشود.
قالیباف در نشست خبری خود وقتی به موضوع استیضاح پرداخت، ابتدا سعی کرد روند حقوقی آن را توضیح دهد؛ روندی زمان‌بر، نیازمند جلسات متعدد، مذاکره میان نمایندگان و اعضای دولت و در نهایت فرصتی برای دفاع وزیر. این توضیح ساده نیست؛ او درواقع داشت یادآوری می‌کرد که استیضاح آخرین مرحله است، یعنی زمانی که تمام مسیرهای گفت‌وگو و اصلاح طی شده، اما نتیجه‌ای حاصل نشده باشد. از این زاویه، سخنان قالیباف تلاشی بود برای انتقال این پیام که مجلس هنوز گزینه‌های نرم‌تر را روی میز دارد و مایل است این مسیر میان‌بر را دولت خود انتخاب کند.
وقتی قالیباف گفت هر روشی که به تفاهم دولت و مجلس منجر شود و مشکل مردم را زودتر حل کند بهتر از حرکت به سمت استیضاح است، خط کلی تحلیل آشکار شد. او نمی‌خواست این موضوع را به یک پرونده سیاسی و تقابل میان دو نهاد تبدیل کند. برعکس، تلاش داشت تأکید کند که مجلس نه‌تنها سیاسی‌کاری نمی‌کند، بلکه از ورود به تنش‌های زمان‌بر هم استقبال نمی‌کند. این بخشی از همان تصویری است که قالیباف به‌عنوان رئیس مجلس تلاش دارد، بسازد؛ مجلسی عقلانی که ناظر است، اما اهل جنجال نیست و دولتی که اگر به نظرات آن گوش دهد، از بحران‌های بیهوده دور می‌ماند.
در فضای سیاسی کشور ما، استیضاح همیشه دو چهره داشته است. از یک سو ابزار نظارتی مهم برای مجلس محسوب می‌شود، اما از سوی دیگر هزینه‌های زیادی به دولت تحمیل می‌کند. طولانی شدن جلسات، تنش رسانه‌ای، حساس شدن افکار عمومی، تقویت دوگانه‌ها و دوقطبی‌های سیاسی و در نهایت ضربه خوردن به تمرکز دستگاه اجرایی بر کارهای روزمره از جمله این هزینه‌هاست. قالیباف با علم به همین نکات تأکید کرد که استیضاح مسیر آخر است و بهترین حالت آن است که دولت خود دست به کار شود و کابینه را ترمیم کند.
این پیام برای دولت این معنای مشخصی را دارد که اگر برخی وزرای دولت عملکرد لازم را ندارند و نارضایتی در میان نمایندگان و جامعه دیده می‌شود، بهتر است دولت خود ابتکار عمل را در دست بگیرد و ترمیم کابینه را آغاز کند. در غیر این صورت مجلس  ناچار می شود وارد مرحله استیضاح شود، مسیری که قالیباف علنا گفت نه مطلوب مجلس است و نه به کار کشور می‌آید. از همین زاویه است که می‌توان تحلیل کرد چرا این سخنان در فضای مجازی و برخی رسانه‌ها به سرعت به روایت «توافق دولت و مجلس برای برکناری چند وزیر» تبدیل شد.
انتشار این شایعه که دولت و مجلس به تفاهم رسیده‌اند تا چند وزیر ناکارآمد را تغییر دهند و از استیضاح جلوگیری کنند، نشان می‌دهد که افکار عمومی و فضای رسانه‌ای ایران تا چه اندازه نسبت به موضوع ترمیم کابینه حساس شده است. در دولت‌های ایران معمولا ترمیم کابینه حساسیت زیادی ایجاد می‌کند، زیرا نشانه‌ای از تغییر روند، پذیرش ناکارآمدی یا تلاش برای جلب رضایت سیاسی تلقی می‌شود. اما روایت مطرح‌ شده در شبکه‌های اجتماعی دقیق نبود و یوسف پزشکیان، معاون سیاسی دفتر رئیس‌جمهور، در واکنشی سریع و صریح این موضوع را «کذب محض» خواند.
تکذیب فرزند پزشکیان البته به‌ صورت رسمی تلاش دارد این پیام را بدهد که دولت هیچ توافق پنهانی با مجلس درباره تغییر وزرا نداشته است. این موضع هم جنبه سیاسی دارد و هم جنبه مدیریتی. از منظر سیاسی، دولت می‌خواهد نشان دهد که تصمیم‌گیری درباره وزرا کاملا مستقل و براساس تشخیص رئیس‌جمهور است، نه نتیجه فشار مجلس یا نتیجه بده‌بستان سیاسی. از منظر مدیریتی نیز دولت مایل نیست این تصور ایجاد شود که کابینه در حال از دست دادن انسجام است یا تغییرات احتمالی به دلیل ناتوانی و فشار شکل می‌گیرد.
اما تکذیب یوسف پزشکیان باعث نمی‌شود اصل تحلیل درباره تغییرات تضعیف شود. وقتی رئیس مجلس صراحتا می‌گوید ترجیح ما این است که دولت خودش وزرای ناکارآمد را تغییر بدهد، یعنی یک پیام نظارتی روشن وجود دارد. این پیام نه سیاسی است و نه پشت‌پرده؛ یک خواسته کاملا قانونی مجلس است که دولت باید به آن توجه کند. مجلس به‌عنوان نهاد منتخب مردم حق دارد در عملکرد وزرا حساس باشد و در صورت ضرورت به سمت ابزارهای قانونی حرکت کند، اما قالیباف در این میان دو نکته مهم را برجسته کرد: نخست اینکه این مسیر نباید سیاسی شود و دوم اینکه دولت می‌تواند با یک تصمیم مدیریتی ساده از هزینه‌های سنگین استیضاح جلوگیری کند.
تجربه سال‌های گذشته در ایران نشان داده است که استیضاح‌ها معمولا اثرات بلندمدت دارند. در بسیاری موارد تنش‌های پس از استیضاح بر روحیه دستگاه اجرایی اثر می‌گذارد و دولت وارد فاز دفاعی می‌شود. همچنین فضای رسانه‌ای به جای تمرکز بر کارهای اساسی کشور، هفته‌ها با حواشی استیضاح، روابط مجلس و دولت، مواضع جناح‌ها و گمانه‌زنی‌های سیاسی پر می‌شود. قالیباف با اشاره به همین آثار پنهان تلاش کرد بگوید که تنش غیرضروری هیچ نفعی برای مردم ندارد و منطقی که مجلس ارائه کرده، منطقی مدیریتی است نه سیاسی.
این نگاه در چارچوب کلی‌تر رابطه دولت و مجلس نیز قابل تحلیل است. مدیریت مجلس در سال‌های اخیر به دنبال تثبیت تصویر «مجلس کارآمد و ناظر» بوده است؛ مجلسی که به گفته قالیباف، هم اهل تقابل نیست و هم اهل کوتاه آمدن از وظایفش نیست. از سوی دیگر دولت نیز در شرایط اقتصادی پیچیده و فشارهای خارجی مختلف نیازمند تمرکز عملیاتی است. اگر بخشی از کابینه نتواند در این شرایط کارآمد عمل کند، طبیعی است که دولت برای افزایش ظرفیت اجرایی خود نیازمند اصلاحات داخلی باشد. در چنین فضایی، ترمیم کابینه نه نشانه ضعف دولت است و نه نشانه فشار مجلس؛ نشانه بلوغ مدیریتی است.
بخش دیگری از تحلیل به واکنش‌های رسانه‌ای مربوط می‌شود. سرعتی که با آن روایت «توافق دولت و مجلس برای تغییر وزرا» منتشر شد، نشان می‌دهد جامعه به شدت منتظر یک تحول در ترکیب کابینه است. حتی اگر روایت شایعه‌آمیز باشد، بازتاب گسترده‌اش نشان می‌دهد که بخش‌هایی از افکار عمومی احساس می‌کنند برخی وزارتخانه‌ها نیاز به تغییر جدی دارند. این حساسیت اجتماعی خود یک فشار پنهان بر دولت ایجاد می‌کند؛ موضوعی که البته قالیباف به زبان پارلمانی و حقوقی آن را بیان کرد و گفت بهترین شکل اصلاح، اصلاح از درون دولت است.
اما چرا قالیباف چنین موضعی گرفت؟ این پرسش کلیدی است. به ‌نظر می‌رسد او در تلاش است تعادل مناسبی میان دو نقش خود ایجاد کند، نقشی به‌عنوان رئیس مجلس که باید مدافع شأن نظارتی پارلمان باشد و نقشی به‌عنوان سیاستمداری که نمی‌خواهد روابط دولت و مجلس به جنجال و تنش کشیده شود.
در سال‌های اخیر، برخی مجلس‌ها به‌خاطر استیضاح‌های متعدد یا کشمکش‌های تند با دولت‌ها مورد انتقاد قرار گرفتند. قالیباف نمی‌خواهد مجلس فعلی در همین مسیر دیده شود. بنابراین تلاش می‌کند این پیام را منتقل کند که مجلس آماده اقدام است، اما این اقدام باید ضروری باشد و هر اقدام لازم است در جهت آرام‌سازی فضای کشور و سرعت‌بخشی به حل مشکلات مردم باشد. از سوی دیگر این موضع‌گیری نوعی حفظ ابتکار عمل نیز هست. وقتی مجلس اعلام می‌کند که ترجیحش ترمیم داوطلبانه کابینه است، در واقع دارد زمینه را برای برقراری یک رابطه منطقی با دولت فراهم می‌کند. اگر دولت چنین کند، مجلس می‌تواند مدعی باشد که نظارت کارآمد داشته و بدون ورود به تنش، نتیجه لازم حاصل شده است. اگر دولت چنین نکند، مجلس می‌تواند نشان دهد که ناچار به استفاده از ابزار قانونی است و مسئولیت تنش را برعهده دولت بگذارد. این بازی دقیق سیاسی همان جایی است که لحن قالیباف را باید تحلیل کرد؛ او نه تهدید کرد و نه عقب نشست، بلکه معادله‌ای ساخت که در آن مجلس دست بالا را در منطق، نه در تقابل، برای خود حفظ می‌کند.
از سوی دولت نیز تکذیب پزشکیان تلاشی است برای جلوگیری از این برداشت که کابینه تحت فشار در حال تغییر است. دولت می‌خواهد پیام بدهد که هر تغییر احتمالی ناشی از تشخیص درونی است نه امتیاز دادن به مجلس. درحالی‌که در عمل ممکن است ترمیم کابینه تحت تأثیر همین فشارهای منطقی و قانونی شکل بگیرد. اختلاف میان ظاهر موضع‌گیری و واقعیت سیاسی چیز جدیدی در ایران نیست و معمولا دولت‌ها تا لحظه آخر از اعلام چنین تصمیماتی خودداری می‌کنند.
سخنان قالیباف را باید در زمینه گسترده‌تری از عملکرد دولت و مشکلات کشور نیز دید. کشور در وضعیت اقتصادی و اجتماعی حساسی است. فشارهای خارجی، چالش‌های معیشتی، مطالبات انباشته و نیاز به حکمرانی چابک باعث شده انتظار عملکرد بالا از دستگاه اجرایی بیشتر شود. اگر برخی وزرا نتوانند از عهده وظایف خود برآیند، نمایندگان مجلس که با بدنه اجتماعی ارتباط مستقیم دارند، سریع‌تر این مسأله را احساس می‌کنند. قالیباف به این حس عمومی توجه کرده و تلاش دارد راه میانی ارائه دهد؛ راهی که در آن هم مجلس از انفعال دور بماند و هم دولت وارد چرخه فرسایشی تنش نشود.
در نهایت می‌توان گفت آنچه قالیباف مطرح کرد نه تهدید بود و نه عقب‌نشینی؛ یک دعوت صریح به تصمیم‌گیری خردمندانه بود. مجلس با زبان رسمی و حقوقی به دولت گفت مسیر استیضاح پرهزینه است، اما منطق مجلس بر این است که اگر وزیری ناکارآمد است، راه اصلاح آن برکناری داوطلبانه است، نه ورود به جدال سیاسی و رسانه‌ای. این پیشنهاد نه‌تنها مخالفتی با دولت نیست، بلکه به‌نوعی به سود دولت نیز هست؛ زیرا اجازه می‌دهد پیش از آنکه فضای سیاسی ملتهب شود، تصمیمی مدیریتی و آرام اتخاذ شود. در روزهای آینده اگر دولت تصمیمی درباره ترمیم کابینه بگیرد، تحلیلگران آن را در چارچوب همین سخنان قالیباف خواهند دید و اگر دولت تصمیمی نگیرد، احتمالا مجلس به‌ تدریج از ابزارهای قانونی استفاده خواهد کرد.  در هر دو حالت سخنان قالیباف اعلام نقطه‌ای مهم در روابط دولت و مجلس بود؛ نقطه‌ای که در آن مجلس می‌گوید نگاهش دنبال جنجال نیست، دنبال کار است. این نقطه می‌تواند آغاز یک فصل جدید از هم‌افزایی باشد، اگر دولت آن را به‌عنوان فرصت بخواند، نه تهدید.