سانتریفیوژهای پیشرفته: بن‌بست «توسعه» در برابر «تضمین»

گروه سیاسی: یکی از دلایلی که توسط سه کشور اروپایی (E3) برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه مطرح شد، به فعالیت هزاران سانتریفیوژ پیشرفته توسط ایران مربوط بود. این مسئله یک نزاع قدیمی در مذاکرات هسته‌ای را دوباره زنده کرد: حق یک کشور برای توسعه فناوری‌های صلح‌آمیز در برابر ضرورت ارائه تضمین‌های شفاف برای عدم استفاده نظامی از این فناوری‌ها.

به گزارش بولتن نیوز، این مقاله، ابعاد این منازعه بر سر «ماشین‌های پیشرفته» را بررسی می‌کند و نحوه پاسخ ایران و حامیانش به این اتهام نقض برجام را تحلیل می‌نماید.

۱. اتهام اروپا: توسعه سانتریفیوژها، کوتاه شدن راه سلاح

برجام، علاوه بر محدودیت غنی‌سازی، محدودیت‌های شدیدی را نیز بر تعداد، نوع و محل نصب سانتریفیوژهای ایران اعمال کرد. ایران متعهد شد که در طول دوره توافق، تنها از تعداد مشخصی سانتریفیوژ قدیمی نسل اول (IR-1) برای غنی‌سازی استفاده کند و توسعه و نصب سانتریفیوژهای پیشرفته‌تر (مانند IR-2m، IR-4، IR-6 و...) را محدود یا متوقف سازد.

نگرانی اروپا: از نظر اروپایی‌ها، فعال‌سازی هزاران سانتریفیوژ پیشرفته توسط ایران یک نقض فاحش است، زیرا:

افزایش توان تولید: سانتریفیوژهای پیشرفته، ظرفیت غنی‌سازی (Separative Work Unit - SWU) را به شکل چشمگیری افزایش می‌دهند. به عبارت ساده، آنها می‌توانند با سرعت بسیار بیشتری، اورانیوم را غنی کنند و «زمان گریز هسته‌ای» را کوتاه‌تر سازند.

بهبود دانش فنی: فعالیت و آزمایش این ماشین‌ها، دانش و تجربه لازم برای تولید انبوه نسل‌های بعدی را در اختیار ایران قرار می‌دهد و هدف بلندمدت برجام برای محدود کردن برنامه ایران را تضعیف می‌کند.

از دیدگاه اروپا، این توسعه فناوری در کنار افزایش ذخایر و سطح غنی‌سازی، نشان می‌دهد که ایران به سمت بازسازی سریع توانایی‌های هسته‌ای خود حرکت کرده و فعال‌سازی مکانیسم ماشه یک ضرورت امنیتی است.

۲. پاسخ ایران و حمایت چین/روسیه: اعمال حق «توسعه» و «جبران»

ایران و متحدانش، فعالیت سانتریفیوژهای پیشرفته را نه تنها نقض برجام نمی‌دانند، بلکه آن را کاملاً منطبق با حق مسلم ایران برای تحقیق و توسعه و همچنین یک اقدام متقابل مشروع بر اساس مفاد توافق تلقی می‌کنند.

دفاع از حق توسعه صلح‌آمیز

ایران همواره تأکید کرده که برنامه هسته‌ای آن ماهیت صلح‌آمیز دارد و برجام نیز حق تحقیق و توسعه (R&D) را برای ایران به رسمیت شناخته است. اگرچه برجام این حق را محدود کرده بود، اما ایران پس از خروج آمریکا و ناتوانی اروپا، استدلال کرد:

اقدام جبرانی بر اساس بند ۳۶: از آنجا که طرف‌های غربی از عمل به تعهدات خود در زمینه لغو تحریم‌ها و همکاری اقتصادی باز ماندند، ایران حق دارد با استناد به بند ۳۶ برجام، تعهدات خود در زمینه محدودیت‌های تحقیق و توسعه را نیز کاهش دهد.

بیشتر بخوانید: از ۳.۶۷ تا ۶۰ درصد: چرا ایران سطح غنی‌سازی را بالا برد و آیا این به معنای نقض تعهد بود؟

فناوری بومی: فعال‌سازی سانتریفیوژهای پیشرفته، پاسخی متناسب به ناکامی در اجرای برجام است و نشان می‌دهد ایران نمی‌تواند برنامه‌اش را در انتظار اجرای تعهدات نقض‌شده از سوی غرب متوقف کند. این اقدام بیشتر یک نمایش توانمندی فنی و اهرم فشار سیاسی است.

دیدگاه چین و روسیه

چین و روسیه این موضع ایران را تأیید می‌کنند و استدلال می‌کنند که اگر منافع اقتصادی ایران از برجام تأمین نشود، نمی‌توان از تهران انتظار داشت که به محدودیت‌های سنگین هسته‌ای پایبند بماند.
آنها به طور کلی فعال‌سازی مکانیسم ماشه توسط اروپا را به دلیل فقدان صلاحیت حقوقی زیر سؤال بردند و بر این باورند که اقدامات ایران یک واکنش ثانویه به نقض اولیه غرب است. از نظر آنها، راهکار نه اعمال مجدد تحریم‌ها، بلکه بازگشت همه طرف‌ها به اجرای کامل تعهداتشان است.

۳. نتیجه‌گیری: هزینه بازگشت تحریم‌ها

منازعه بر سر سانتریفیوژهای پیشرفته، در واقع منازعه بر سر آینده توان هسته‌ای ایران است. اروپا نگران است که این سانتریفیوژها، در صورت تصمیم ایران برای خروج از NPT (معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای)، به سرعت راه تولید مواد هسته‌ای لازم برای سلاح را هموار سازند. در مقابل، ایران و متحدانش این نگرانی‌ها را ناشی از سیاست‌های فشار حداکثری آمریکا می‌دانند.

شکست قطعنامه تعویق تحریم‌ها در شورای امنیت، مهر تأییدی بر موضع اروپا بود. با فعال شدن مکانیسم ماشه، تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای، موشکی و تسلیحاتی سازمان ملل دوباره برقرار خواهند شد، اما این واقعیت باقی می‌ماند که سانتریفیوژهای پیشرفته همچنان فعال هستند و با بازگشت تحریم‌ها، انگیزه ایران برای محدود کردن آنها کاهش می‌یابد. بدین ترتیب، این تقابل نه تنها به برجام پایان داد، بلکه زمینه را برای فاز جدیدی از تشدید تنش‌های هسته‌ای فراهم کرد.