اسطوره ابدي پزشكي ايران و جهان

به گزارش بولتن نیوز - : دكتر حسين شهزادي - فوق تخصص قلب كودكان - مركز قلب شهيد رجايي ، ابوبكر محمد ابن زكرياي رازي٬ یکی از برجسته ترين و مشهورترين چهره‌های تاریخ پزشکی ايران و جهان٬ و يكي از نوابغ زمان است. وي به دليل تبحرش در پزشكي٬ مشهور به جالينوس زمان است. او بنيانگذار اصلي طب در ايران و جهان اسلام است. بسياري از بزرگان جهان٬ او را بزرگ ترين پزشك تاريخ ايران٬ حتي بالاتر از ابن سينا مي دانند.

رازي٬ علاوه بر طبابت٬ فيلسوفي بحث برانگيز و همچنين داروساز و شيمي دان برجسته ايي بود. او پايه گذار علم شيمي نوين و كاشف الكل و جوهر گوگرد يا اسيد سولفوريك است. وي در ریاضیات، منطق و کیهان شناسی نیز آثار برجسته ايي دارد.

رازي در سال 244 شمسي (251 قمري - 865 ميلادي)٬ در شهر ري به دنيا آمد. چون در ري متولد شد٬ به "رازي" معروف است (رازي به معناي منسوب بودن به ري است) و در اروپا به رازس (Rhases) مشهور است. دوران کودکی و جوانی ‌اش در شهر ري گذشت. در جوانی به كار موسيقي و نواختن ساز مشغول بود و گاهي شعر مي گفت و بعدها به کار زرگری مشغول شد و پس از آن به کیمیا گری روی آورد. در كيميا گري چشمانش بر اثر بخارهای حاصل از کار با مواد شیمیایی آسیب دید و او را نزد کحال (چشم پزشک) بردند. کحال در قبال درمان چشمانش 500 دینار خواست و سپس به رازی گفت : " ببین من چه پولی درمی‌آورم ... کیمیا این است، نه آنچه تو دنبالش هسـتی..! "

پس از اين ماجرا تحولي بزرگ در رازي ايجاد شد و كيميا را رها كرد و به دنبال كسب دانش و تحصيل طب رفت. به گفته مورخان، رازی در میان ‌سالی (بین سی تا چهل سالگی) آموختن طبابت را آغاز کرد. وي پزشكي را در بيمارستان شهر بغداد و نزد اساتيد مشهور آنجا فرا گرفت. در آن زمان، بغداد يكي از مراکز بزرگ و معروف علمی جهان بود. رازي آنقدر در طبابت حاذق شد كه به ریاست بیمارستان معتضدی بغداد (معتضد خليفه عباسی) رسيد و در پزشکی آنقدر شهرت یافت که بیماران و دانشجویان از نقاط دوردست جهان جهت مداوا و آموزش طب نزد او می‌آمدند.

در زمان خلافت معتضد عباسی٬ مامور ساخت بزرگترین بیمارستان جديد در بغداد شد. نقل شده است که او با گذاشتن تکه‌ های گوشت در محله‌های مختلف شهر و انتخاب محلی که گوشت‌ ها در آن آهسته ‌تر فاسد می‌شدند، مکان مناسبی برای ساخت بیمارستان جدید در بغداد تعیین کرد. روشی که رازی برای انتخاب مکان مناسب بیمارستان اتخاذ کرد، امروزه به عنوان یک رویکرد مبتنی بر شواهد شناخته می‌شود. 

مهمترين كشفيات و اقدامات پزشكي رازي :

ü      اولین کسی است که تفاوت‌های بین بيماري آبله و بيماري سرخک را بیان کرد و آنها را از یکدیگر افتراق داد.

ü      پايه گذار اصول تشخيص افتراقي بيماري ها است.

ü      نقش تغذيه را در تندرستی و درمان بيكاري ها بسيار مهم مي داند.

ü      پيشگام طب بيماري هاي كودكان است و او را پدر طب كودكان مي نامند.

ü      تشخيص و درمان بيماري هاي روحي- رواني و روانپزشكي.

ü      در جراحی٬ شكسته بندي٬ دررفتگي هاي مفاصل و ارتوپدي٬ صاحب ‌نظر بوده است.  

ü      نخستین پزشکی است که از سل مفصلی انگشتان صحبت کرده است.

ü      اولین کسـی است كه اصول علمي بينايي و رفلكس مردمك چشم را شرح داد.

ü      برای اولین بار در تاریخ پزشكي، تب یونجه يا همان آلرژی فصلی و پیشگیری و درمان آن را شرح داد.

ü      برای اولین بار در تاریخ پزشکی، به این واقعیت پی برد که تب٬ ساز و کار دفاعی بدن در مقابل بیماری‌هاست.

ü      براي نخستین بار در جهان٬ محلولی بیهوش‌ کننده ساخت که قبل از جراحی، آن را با اسفنجی جلوی بینی بیمار نگه می‌داشت.

ü      اولین کسی بود از الكل اکتشافی خودش برای ضدعفونی زخم و وسایل جراحی بهره گرفت.

ü      اولین بار به خاصیت ضد عفونی ‌کنندگی ترکیبات جیوه پی بـرد و از ترکیبات جیوه٬ پمادی برای ضدعفونی زخم تولید کرد.

ü      چند ابزار جراحی جدید اختراع کرد که از جمله آنها شـکلی اولیه از اره جراحي امروزی بود که از آن برای بریدن استخوان اسـتفاده می ‌کرد.

ü      ابداع نخ بخيه با روده تابیده‌ شده گوسفند.

ü      اولین کسی بود که توصیه کرد حفره‌های پوسیده دندان با سیمانی متشکل از نوعی صمغ چسبنده و زاج  پر شوند.

اگرچه در زمان رازي، تشریح بدن انسان انجام نمی‌ شد و غیراخلاقی و خلاف آموزه ‌های دینی تلقی می‌شد، با این حال، وي درباره آناتومی بدن انسان و استخوان‌ها، عضلات و ... تحقيق كرده است.

رازی معتقد بود دانشـجوی پزشکی فقط باید یک استاد داشته باشد. زیرا اگر از چند اسـتاد بیاموزد، اشتباه‌ های همه آنها  را یاد خواهد گرفت. شاید به همین دلیل مجلس درس او آرایش خاصی داشـت. شـاگردانش دور او حلقه می‌زدند، شاگردان آنها دور آنها و باز شاگردان این شاگردان به دور آنها. احتمالاً دلیلش این بوده است که با سابقه ‌ترها بتوانند حرف‌های استاد را برای پایین ‌ترهای خود توضیح دهند. مریض‌ها را نیز اول شاگردانِ شاگردان می‌دیدند و اگر از عهده برنمی‌آمدند، شاگردان سطح ‌های بالاتر و در نهایت اگر باز سوال داشتند، خود رازی بیمار را می ‌دید. این الگوی تدریس چیزی شبیه راند هاي امروزی و سطح ‌بندی دانشجویان پزشکی است.

رازی معتقد است كه هر کس لایق طبابت نیست و طبیب باید دارای صفات و مشخصه‌ های ویژه‌ايي باشد. وارستگی و آراستگی در ظاهر و رفتار، رازداری، پرداختن به مطالعه، خودداری از اتلاف وقت در کار‌های بیهوده و ناشایست، عدم توجه به مادیات و عدم استفاده از طبابت به‌عنوان تجارت، داشتن اعتماد به نفس مناسب در هنگام کار و احترام گذاشتن به بیمار، از ویژگی‌‌های يك پزشک خوب از نظر رازي است.

او درباره جاهل عالم‌ نما٬ افشاگری ‌های متعددی صورت داده‌ است و با افراد کم‌ سواد که خود را طبیب می‌نامیدند و اطرافیان بیمار که در طبابت دخالت می‌کردند به‌ شدت مخالفت می ‌کرد و به‌همین ‌سبب مخالفانی داشت.

وي مانند جالینوس باور داشت که یک پزشک برجسته باید یک فیلسوف نیز باشد. رازي٬ يك فيلسوف بزرگ بود كه افكارش بسيار بحث برانگيز بود. رازی از تفکرات فلسفی رایج در عصر خود پیروی نمی ‌کرد و عقاید خاص خود را داشت که در نتیجه مورد بدگویی اهل فلسفه هم ‌عصر و پس از عصر خود قرار گرفت. رازی را می‌توان برجسته ‌ترین چهره خرد گرایی و تجربه ‌گرایی در فرهنگ ایرانی نامید. 

وي از نظر صفات اخلاقي بسيار برجسته بود. مردی خوشخو بود و به بیماران توجه خاصی داشت و تا زمان تشخیص و درمان صحيح بیماری دست از آنها برنمی‌داشت و نسبت به فقرا و بینوایان بسیار مهربان بود. از حالشان جویا، و به عیادت ‌شان می‌رفت. رازی٬ پزشـک فقرا بود، نه پادشاهان. اغلب پزشکان معروف آن زمان در خدمت پادشاهان بودند و از این طریق به قدرت و پول فراوان می‌رسیدند یا دست‌ کم تامین مالی داشتند تا با خیال راحت به کارهای علمی ‌شان برسند. رازی با همه شهرتش در طب، به دنبال پول نبود و تمام عمرش به تنگدسـتی گذشت.

رازي تاليفات بسياري در طب و علوم ديگر دارد. از وي بيش از 150 عنوان كتاب بر جاي مانده است. کتاب "   الحاوی " و كتاب " طب منصوري" و كتاب " من لایحضره الطبیب "٬ از مشهورترين كتب پزشكي رازي است.

معروف اسـت که هیچ کس٬ رازی را در حال خواب ندیده است..! او در حال دراز کشیدن هم کتاب می‌ خواند٬ به این صورت که کتاب خود را به دیوار تکیه می‌داد تا همین که خوابش برد، کتاب روی سـرش بیفتـد و از خواب بیدار شـود تا بـاز مطالعه کند. بسیاری از پزشکان و محققان٬ قرن‌ها از کتاب‌ها و رساله‌های رازی بهره برده ‌اند. ابن سینا، رازی را پزشکی برجسته می‌دانست و از کتاب او در نگارش کتاب خود (قانون در طب) استفاده کرده است.

سرانجام ...

رازي پس از مرگ خلیفهٔ عباسی٬ معتضد٬  به شهر ری بازگشت و با تاسيس يك بيمارستان نوين در ری٬ تا پایان عمر در این شهر به درمان بیماران مشغول بود. رازی در اواخر عمر خود به دليل سالها کار مداوم و تحقيق با مواد شیمیایی نابینا شده بود. 

رازي در سال 304 شمسي (313 قمري - 925  ميلادي)٬ در سن 60 سالگي٬ در شهر ري چشم از جهان فرو بست. مکان اصلی آرامگاه رازی تا به امروز ناشناخته مانده است و به احتمال قوي در شهر ري است.

ابوبكر محمد بن زكرياي رازي، يكي از دانشمندان نابغه ايراني است كه سهم بسزايي در تحول جامعه بشري داشته است. وي يكي از بزرگترين افتخارات ايرانيان است.