فولاد و بذر تنباکو: روایتی از موانع توسعه صنعتی و کشاورزی ایران در دوران پهلوی

گروه اقتصادی: در دهه‌ی ۱۳۴۰ شمسی (حدود ۱۹۶۷ میلادی)، ایران تحت حاکمیت پهلوی، در پی صنعتی‌شدن و توسعه بود. با وجود روابط ظاهراً دوستانه با غرب و ایالات متحده، شواهدی مطرح شده که نشان می‌دهد تلاش‌های ایران برای دستیابی به خودکفایی صنعتی و حتی توسعه کشاورزی با موانعی از سوی این قدرت‌ها، به‌ویژه آمریکا، روبرو بوده است. این روایت تاریخی، الگویی از سیاست خارجی را ترسیم می‌کند که هدف آن، حفظ وابستگی و جلوگیری از قدرت‌گیری مستقل ایران بوده است.

جاه‌طلبی فولادی و امتناع غرب

به گزارش بولتن نیوز ،یکی از مهم‌ترین جاه‌طلبی‌های ایران در آن دوران، ایجاد صنعت داخلی آهن و فولاد بود؛ صنعتی که سنگ بنای توسعه و پیشرفت هر کشوری محسوب می‌شد. در این راستا، ایران با وجود تمایل به همکاری با غرب، با موضعی غیرمنتظره از سوی ایالات متحده مواجه شد. عبدالحمید شیبانی، از چهره‌های کلیدی و سرپرست کل عملیات ذوب‌آهن آریامهر در آن دوره، در مصاحبه‌ای با بی‌بی‌سی فارسی، به این موضوع اشاره کرده است. به گفته او، ایالات متحده صراحتاً به ایران اعلام کرد که تأسیس کارخانه ذوب‌آهن "برخلاف منافع آنهاست" و از ایران خواسته شد از این اقدام صرف‌نظر کند. سایر دول غربی نیز از این رویه تبعیت کردند. این امتناع، در نهایت ایران را به سمت همکاری با اتحاد جماهیر شوروی برای پیشبرد این پروژه ملی سوق داد. این موضع‌گیری نشانگر آن بود که غرب، توسعه ایران را تا حدی محدود و کنترل‌شده می‌پذیرفت و اجازه پیشرفت تا سطح ایجاد صنایع مادر و استراتژیک را نمی‌داد. به عبارت دیگر، ایران می‌توانست تولیدکننده کالاهای مصرفی ساده با استفاده از فناوری غربی باشد، اما نه یک قدرت صنعتی مستقل.

داستان بذر تنباکو: کوچک اما معنادار

نمونه‌ای دیگر و شاید کمتر شناخته‌شده از این رویکرد، در بخش کشاورزی نمایان می‌شود. ایران در همان دوره، برای بهبود کشت تنباکو، درخواست واردات بذر تنباکوی ویرجینیا از ایالات متحده را مطرح کرد. طبق روایت شیبانی، این درخواست که ابتدا برای یک کیلوگرم مطرح شده بود، به دلیل عدم دسترسی به این بذر در بازار، به نیم کیلوگرم و حتی ۱۰۰ گرم تقلیل یافت. با این حال، پاسخ ایالات متحده حتی به این مقدار ناچیز نیز منفی بود. توجیه ارائه شده این بود که دولت آمریکا "حق ندارد به کارهایی که با صنایع خصوصی آمریکا رقابت می‌کند، کمک کند." این امتناع از ارائه مقدار ناچیزی بذر تنباکو – محصولی که نه استراتژیک بود و نه تهدیدی برای امنیت ملی ایجاد می‌کرد – به عنوان نشانه‌ای دیگر از عدم تمایل به پیشرفت مستقل ایران، حتی در جزئی‌ترین سطوح، تفسیر شده است.

الگوی تکرارشونده؟

کنار هم قرار دادن این دو نمونه – یکی در حوزه صنعت سنگین و دیگری در بخش کشاورزی – تصویری از یک سیاست کلی را به ذهن متبادر می‌کند. به نظر می‌رسد که از دیدگاه قدرت‌های غربی، به‌ویژه ایالات متحده، توسعه ایران باید در چارچوبی معین و تحت کنترل باقی می‌ماند. اجازه پیشرفت در حدی که به تولید کالاهای مصرفی ساده و وابستگی به فناوری غربی منجر شود، داده می‌شد، اما حرکت به سمت خودکفایی در صنایع استراتژیک یا حتی بهبود محصولات کشاورزی که می‌توانست به استقلال اقتصادی بیشتر منجر شود، با مقاومت روبرو می‌شد.

این روایت تاریخی، مبتنی بر اظهارات چهره‌های درگیر در پروژه‌های توسعه‌ای آن زمان، بر این نکته تأکید دارد که سیاست خارجی ایالات متحده در قبال ایران، فارغ از نوع حکومت، بر مبنای جلوگیری از قدرت‌گیری و حفظ وابستگی ایران استوار بوده است. خواه این قدرت‌گیری در قالب یک کارخانه فولاد عظیم باشد یا صرفاً بهبود کشت تنباکو از طریق بذرهای مرغوب‌تر. این دیدگاه، معتقد است که "قانون کار" قدرت‌های بزرگ، تضعیف دیگران برای حفظ هژمونی خود است، حتی اگر این امر به قیمت ممانعت از پیشرفت ملت‌ها تمام شود.