تفاوت «بايد» و «لطفا» در مذاكرات 1+5

ایسنا: پذيرش حق غني‌سازي ايران از سوي 1+5 طبق ان. پي. تي، فتواي مقام معظم رهبري درباره حرام بودن سلاح هسته‌يي و تغيير لحن 1+5 در برابر ايران در كنار آمادگي ايران براي گفت‌وگو درباره مساله هسته‌يي‌اش از جمله نكاتي بود كه مذاكرات استانبول را متفاوت از مذاكرات قبلي ساخت.

تجربه ده سال گذشته به لحاظ سياسي، حقوقي و فني، در موضوع هسته‌يي ضرورت نگاه واقع‌بينانه در شرايط پيش رو را ايجاب مي‌كند.

به گزارش خبرنگار انرژی هسته‌یی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) علي‌اكبر صالحي، وزير امور خارجه يك روز پس از مذاكرات استانبول در گفت‌و‌گو با ايسنا اظهار كرد كه «فتواي مقام معظم رهبري در تغيير رويكرد غرب نسبت به خطرناك بودن فعاليت هسته‌يي ايران موثر بود.»

وی با اشاره به تاکید نخست‌وزير تركيه در این باره بيان کرد که «اين فتوا فقهي است و بر مبناي مقاصد سياسي نيست. غرب در نشست استانبول 2 با در نظر گرفتن اين فتوا به اين نتيجه رسيد كه بايد چارچوب مشتركي براي پيشبرد مذاكرات با ايران تهيه شود تا بر مبناي آن عمل شود.»

اما پرسش این است که چرا مجموعه کشورهای غربی و آمریکا اين‌بار نسبت به فتواي مقام معظم رهبری واكنش مثبت‌ نشان دادند در حالی که در سال‌های گذشته نه تنها چندین بار این فتوا از سوي ايشان مطرح شده است، بلكه در تمامي مواضع و بيانيه‌هاي ايران در شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و سازمان ملل و مجامع بين‌المللي ديگر مورد تاكيد و اشاره قرار گرفته است؟

آيا شرايط در كشورهاي غربي به خاطر انتخابات رياست‌جمهوري آينده در آمريكا، فرانسه و شرايط مبهم اقتصادي در این کشورها موجب شده تا آن‌ها از فضای باقي‌مانده ديپلماسي برای همکاری با ایران و دستیابی به راه‌حلي مرضی الطرفین استفاده کنند يا شرايط منطقه‌يي و تحولات يك سال اخير به ويژه در خاورميانه فضاي تعامل با ايران را تشديد كرده است؟ شايد هم آمريكايي‌ها و اروپایی‌ها معنای فتوا و حكم شرعي نزد مسلمانان را با صراحت لهجه تركي فهميدند!

در عين حال انتقال پيام اين فتوا از طرف نخست‌وزير مسلمان تركيه كه مورد اعتماد كشورهاي 1+5 نیز است، مي‌تواند از دلايل جدي‌تر گرفتن فتواي رهبري از سوي آن‌ها باشد.

در نگاهي خوشبينانه مي‌توان اميدوار بود كه كشورهاي 1+5 به ويژه آمريكا و اروپا با وجود ذهن‌هاي پوزيتويستي‌شان (مثبت‌گرايي) مقوله‌ي «فتوا» در اسلام را بدون آن‌‌كه این پديده را به زير چاقوي جراحي ببرند، فهمیده و كشف كردند. اما در نگاهی واقع‌بينانه با توجه به درخواست آمریکا برای اثبات فتوای مقام معظم رهبري درباره حرام بودن سلاح هسته‌يي، باید گفت که آن‌ها هم‌چنان «اسب خود را می‌تازانند.»

بايد ديد پس از سال‌ها که از بحث هسته‌یی ایران می گذرد، نظر كشورهاي 1+5 درباره اطمينان از انحراف نداشتن فعاليت‌هاي هسته‌يي ايران تغيير كرده يا مسير اثبات اين مساله همان درخواست‌هایی است که در قطعنامه‌هاي شوراي امنیت درباره ایران مطرح شده است.

آیا تعلیق فعاليت‌هاي غنی‌سازی از دایره اقدامات اعتماد‌ساز ایران در راستاي رفع نگراني‌ اين كشورها حذف شده است؟

به گزارش ایسنا، هم‌چنین وزير امور خارجه كشورمان در گفت‌و‌گو با ایسنا درباره درخواست‌هاي احتمالي براي تعليق غني‌سازي از سوي كشورهاي 1+5 در مذاکرات استانبول و نیز بغداد اظهار كرد كه «غني‌سازي حق جمهوري اسلامي ايران است و بسته به نيازمان در مورد درصد غني‌سازي كه حق انجام آن را داريم تصميم‌گيري مي‌كنيم.» ايران همواره تاكيد كرده از حق مسلمش برای در اختیار داشتن دانش و تکنولوژی صلح‌آمیز هسته‌یی در چارچوب ان. پي. تي كوتاه نخواهد ‌آمد.

اگر‌چه صالحي نسبت به تعليق غني‌سازي از سوي ايران با اطمينان مي‌گويد كه از اين حق عبور نخواهيم كرد،‌ اما امكان كاهش درصد غني‌سازي را در سخنانش رد نمي‌كند.

از سويي فريدون عباسي، رييس سازمان انرژي اتمي نيز پيش از مذاكرات استانبول 2 به ايسنا گفته بود كه «ما به مقدار نيازمان سانتريفيوژها را افزايش مي‌دهيم. دليل ندارد ظرفيت نطنز را با سانتريفيوژهاي نسل اول تكميل كنيم. مي‌خواهيم نسل بعدي را به نتيجه برسانيم و خط توليدمان تثبيت شود و بعد از آن به سمت توليد انبوه سانتريفيوژهاي نسل جديد برويم.»

این مساله حاکی از آن است که در آينده نزديك در چرخه سوخت هسته‌يي ايران شاهد حركت به سمت توازني منطقي خواهيم بود.

عباسي هم‌چنين درباره غنی‌سازی تا غناي 20 درصد كه براي توليد سوخت رآكتور تحقيقاتي تهران در سايت فردو توليد مي‌شود نيز گفت كه «سوخت تا غناي 20 درصد را بيش‌تر از نيازمان توليد نمي‌كنيم، چرا كه به صرف ما نيست، بلكه به اندازه‌‌اي توليد مي‌كنيم كه پاسخگوي رآكتور تهران و نيز سوخت رآكتور بعدي باشد كه مي‌خواهيم در آينده آن را بسازيم.»

طبیعی است سازمان انرژي اتمي به عنوان متولی برنامه هسته‌یی کشور در آستانه دهه دوم پيگري جدی این برنامه، بر منطقي شدن اولویت‌هایش تاكيد داشته باشد، اما اين رويكرد با توجه به سياسي شدن موضوع هسته‌يي ايران در سال‌هاي گذشته از سوي رسانه‌هاي خارجي نشانه انعطاف ايران در آستانه مذاكرات استانبول 2 برداشت شد.

در عين حال چنان‌چه دو طرف تمایل به تعامل سازنده داشته باشند، می‌توان از فضاي خالي به وجود آمده در برنامه هسته‌يي ايران نسبت به 10 سال گذشته ـ تمرکز بر روی ساخت رآکتورها به جای غنی‌سازی ـ برای بهتر شدن فضاي «همكاري و گفت‌وگو» در مذاكرات سياسي ایران و 1+5 استفاده کرد. البته اين امر مستلزم آن است كه اراده سياسي كشورهاي 1+5 نيز براي ورود به چنين فضايي ديده شود. هنوز مشخص نيست لحن و ادبیات 1+5 که ايران مي‌گويد در مذاکرات استانبول 2 تغيير يافته و مبتني بر احترام متقابل بوده است تا كجا و چگونه خواهد بود و آيا در مذاکرات بغداد استمرار مي‌يابد یا خیر.

ایران پیش از این با سه کشور اروپایی (فرانسهَ، انگلیس و آلمان) رویکرد همکاری و گفت‌وگو و نيز اعتمادسازي را پیش برده است و در این مسیر همکاری‌های فراتر از ان.پی.تی در جهت رفع نگرانی این کشورها داشته است، اما این کشورها در میانه راه رویکرد سیاسی و همراهی با آمریکا را پیش گرفتند و درخواست‌هایی فراتر از آن‌چه کشور مستقلی مثل ایران بتواند از عهده آن برآید از جمله تعلیق و توقف فعالیت‌های غنی‌سازی را مطرح کردند. این درخواست‌ها از سوی ایران رد شد و فعاليت‌هاي غني‌سازي ايران به همراه فعاليت‌هاي تحقيق و توسعه پس از دوره‌اي تعليق از سر گرفته شد و تاكنون نيز ادامه دارد. ایران همواره خواهان پذیرش حقش طبق ان. پی. تی و خودداری غرب از سیاست «هویچ و چماق» علیه ایران بوده است و مقامات ايراني همواره خواستار برخورد متناسب با فرهنگ و تمدن ايراني‌ از سوی 1+5 شده‌اند.

علي‌اصغر سلطانيه، ديپلمات ارشد ايران در آژانس بين‌المللي انرژي اتمي بارها يادآور شده است كه «بايد اروپا و آمريكا از استفاده از سياست غيرمتمدنانه هویج و چماق پرهيز كنند.» او به كشورهاي غربي توصيه مي‌كند كه در مورد فرهنگ ايراني بيش‌تر مطالعه كنند و بدانند كه پاسخ شفاف به «بايدهاي» به كار گرفته شده در بيانيه‌‌ها و مواضع‌شان، يك «نه» با صداي بلند است.

از اين‌ رو، طبيعي است بازسازي ديوار بي‌اعتمادي ميان ايران و 1+5 با توجه به عملكرد كشورهاي غربي در سال‌های گذشته دشوار باشد. برای بازگشت به مسیر «گفت‌‌وگو وهمکاری» اين كشورهاي 1+5 هستند كه بيش از پيش بايد اقدامات اعتمادساز براي جلب نظر ايران داشته باشند. ايران بيش از هر كشور عضو آژانس با اين نهاد بين‌المللي همكاري كرده است و نيز در مقطعي (دو سال و نيم) پروتكل الحاقي را به عنوان اقدامی داوطلبانه و غیرالزام‌آور حقوقی پذيرفت و این طرف مقابل بود که از مسیر تعامل و همکاری خارج شد.

در عین حال با توجه به پیشرفت‌های هسته‌یی ایران در زمينه غنی‌سازی، تولید سوخت و بهره‌برداری نیروگاه بوشهر و غیره چنان‌چه طرف مقابل حسن نيت داشته باشند،‌ ايران آلترناتیوهای متعددی برای همکاری در فضایی سازنده در اختيار دارد.

دو طرف بايد در نظر داشته باشند كه در سال‌هاي قبل، مهره‌هاي شطرنج هسته‌يي دو طرف آن‌‌قدر در زمين يكديگر پيش رفته‌اند‌ و مواضع‌شان به شكلي سرسختانه نزد افكار عمومي‌شان شكل گرفته است که بازگرداندن آن‌ها به جاي خود در مدت زماني كوتاه به راحتي امكان‌پذير نيست.

برنامه كاري مذاكرات آينده در بغداد كه قرار است از سوي معاونان سعيد جليلي و كاترين اشتون تدوين و برای چكش كاري بر روی میز مذاکرات بعدي قرار گيرد گوياي تلاش دو طرف براي رفع اختلاف‌نظرها و حل مسايل خواهد بود.

در اين چارچوب و برای ایجاد حسن نیت بیش‌تر تا مذاکرت بعدی همان‌طور كه وزير امور خارجه كشورمان توصيه مي‌كند، «غرب مي‌تواند بررسي لغو تحريم‌ها عليه ايران را در دستور كار قرار دهد تا گشايش بيش‌تري را در مذاكرات بغداد شاهد باشيم.»

اين در حالي است كه ايران با پذيرش بحث درباره مساله هسته‌يي در گفت‌وگوهاي استانبول 2، تمايلش را براي تعامل اعلام كرده بود. صالحي به ايسنا گفت كه «اگر كشورهاي 1+5 حسن نيت داشته باشند بسيار راحت مي‌توان فرآيند (لغو تحريم‌ها) را طي كرد و ما اين آمادگي را داريم كه بسيار سريع و به راحتي و حتي در نشست بغداد تمام موضوعات را حل كنيم.»

به گزارش ايسنا، نكته ديگر كه در مذاكرات استانبول 2 مورد توجه است توافق دو طرف براي انجام مذاكرات بر مبناي معاهده ان. پي. تي است. با وجود اين‌كه ايران از اين رويكرد 1+5 استقبال كرده است، اما در بخش‌هايي این مساله شائبه تكرار مباحث غیر‌منطقی و غيرواقعی آژانس درباره ايران را در چارچوب مطالعات ادعايي بر سر ميز مذاكرات سياسي ايران و 1+5 به وجود مي‌آورد.

هرچند به رسمیت شناختن حق ایران در غنی سازی اورانیوم طبق ان. پی. تی از سوی کشورهای 1+5 و در شرایطی که توانمندی‌های هسته‌یی ایران نسبت به اکتبر 2003 بسیار بیش‌تر شده، امري مهم و قابل توجه است، اما با توجه به قرار داشتن برنامه هسته‌یی ایران در دستور کار شورای حکام آژانس بين‌المللي انرژي هسته‌يي این احتمال که درخواست‌هاي شورای حکام بر سر میز مذاکرات سیاسی ايران و 1+5 مطرح شود، زیاد است. درخواست‌هايي از جمله تعلیق فعاليت‌هاي غنی‌‌سازی، تصویب پروتکل الحاقی و نیز پاسخ به سوالات آژانس در چارچوب مطالعات ادعايي و غيره.

هم‌چنين تاکید بر مساله خلع سلاح کشورهای دارای سلاح هسته‌یی و منع اشاعه هسته‌یی که بخش مهمي از اين كشورها طرف ایران در مذاکرات هستند، امری قابل توجه و فرصتی بسنده است. با اين حال بعيد است سخن درباره منع اشاعه هسته‌يی یا تعهد به خلع سلاح از سوی این کشورها بیش از یک بیانیه سیاسی و وعده‌های «سر خرمن» در اين مذاكرات فراتر رود.

به گزارش ايسنا،‌ اظهارات سعيد جليلي، مذاكره‌كننده ارشد ايران با 1+5 و كاترين اشتون، نماينده كشورهاي 1+5 در مذاكرات با ايران مبني بر اين‌كه مذاكرات استانبول 2 «سازنده» و «مثبت» بود و ادامه مي‌يابد، پس از چهار دور مذاكرات بي‌نتيجه آن‌قدر غيرمنتظره و غافلگير‌كننده بود كه تحليل‌گران را نسبت به استمرار و پايدار بودن اين فضا مردد كرده است؛ تا جایی که برخي آن را آرامش پيش از طوفان می‌دانند.

با توجه به فضای تخاصمی و سیاه و سفیدی که بین ایران و به ویژه آمریکا و هم پیمانانش در اروپا در سال‌های گذشته پس از چندين دوره تحريم‌هاي بين‌المللي و يك جانبه شکل گرفته است، چگونه می‌توان به ایجاد تعامل و تفاهم واقعی میان آن‌ها امیدوار بود.

تحليلگران بر اين نظرند امكان رسيدن به تفاهم به وجود نمي‌آيد مگر آن‌‌که یک طرف به طور محسوس از مواضعش کنار کشیده باشد یا دو طرف به طور نسبی مواضعشان را تعدیل کرده و تن به بازی برد ـ برد داده باشند که البته پیش‌بینی دراين‌باره هنوز زود است و باید منتظر مذاکرات بعدی ماه آينده در بغداد بود.

فضاي مثبت به وجود آمده پس از مذاكرات استانبول 2 موجب نمي‌شود كه از هيات مذاكره‌كننده ايران سوال نشود كه چگونه پرونده مختومه شده هسته‌يي ايران به يك‌باره روي ميز مذاكرات قرار مي‌گيرد و پيش و پس از آن مذاكرات تفاهم‌ها و توافق‌هايي براي برداشتن «گام‌هاي متقابل» ميان دو طرف در جهت خروج از بن‌بست هسته‌يي صورت مي‌گيرد.

انتظار مي‌رود تفهيم افكار عمومي داخل نسبت به آخرين تحولات هسته‌يي در موقع مناسب انجام شود.

بدون شك مذاكرات هسته‌يي ايران و 1+5 بي‌تاثير از مسايل و منافع كشورها در موضوعات دو جانبه، منطقه‌‌اي و بين‌المللي نيست،‌ همان‌طور كه مساله كوچكي مثل تعيين مكان مذاكرات اخير ـ‌ استانبول 2ـ به محل مناقشه ايران و تركيه بر سر مساله سوريه تبديل شد.

هر يك از طرف‌ها محذورات و مقدورات خاص خود را دارند و طبيعي است توانايي و امكانات آن‌ها در ابعاد مختلف متفاوت است، در صورتی که اراده دو طرف بر حل مسالمت‌آمیز مساله و کم کردن فضای تخاصم فعلی باشد مي‌توان با اقدامات تاکتیکی مناسب طرفين به سمت يكديگر گام‌هاي موثر بردارند. در این رابطه ضروری است تا دو طرف قبل از دست‌يافتن به نتيجه‌اي مشخص از به کارگیری الفاظ «شکست» و «پیروزی» و موضع‌گیری‌هایی که به تهییج افکار عمومی هر يك از طرف‌ها بينجامد، خودداری کنند. لازم به يادآوري است رفتار سياسي و ديپلماتيك کشورهای اروپایی و آمریکایی در سال‌های گذشته نشان داده است هر وقت ایران یک گام به جلو برای همکاری و اعتمادسازي برداشته است، آن‌ها دو گام در بيان خواسته‌هاي بعضا غيرقانوني و غيرحقوقي از ايران دو گام پا را فراتر گذاشته‌اند.

ایران در فرصت‌هاي متعدد در گذشته هر زمان كه خواسته‌ها به صورت محترمانه مطرح شده به شكل كاملا منعطفي همكاري كرده است. به نظر این بار هم ایران برای همکاری در این چارچوب آمادگی دارد، اما با توجه به اين كه ايران پيشتر يك بار داوطلبانه پروتكل الحاقي را اجرا كرده و گام اول را در اعتمادسازي برداشته است، این بار ابتدا 1+5 در جهت تعامل با ایران و نشان دادن حسن نيت‌‌اش گام اول را بردارد.