آذربایجان در روزگار باستان

گروه فرهنگی - داریوش احمدی پژوهشگر تاریخ در یادداشتی نوشت: در روزگار پادشاهی هخامنشیان (330-550 پ.م.) بی‌گمان استان ماد (Māda پارسی باستان)، سرزمین کنونی آذربایجان را نیز در برمی‌گرفته است.

به گزارش بولتن نیوز به نقل از آذری ها، در کتیبه‌ی بیستون از کشور ماد در کنار ارمنستان، کاپادوکیه و پارت نام برده شده، که به این ترتیب به نظر می‌رسد گستره‌ی ماد از آذربایجان غربی تا تهران کنونی را شامل می‌شده است.

با توجه به پیوندهای نزدیک فرهنگی و سیاسی پارس‌ها و مادها، در کتیبه‌ی بیستون، معمولاً از پارس‌ها در کنار مادها و هم‌چون مردمانی واحد سخن رفته است:
* دروغ در میان مردم، هم در پارس هم در ماد، و در میان دیگر مردمان فزونی گرفت.
* همه‌ی مردم برضد کمبوجیه شوریدند؛ آنان به او (بردیا) روی آوردند، هم پارس هم ماد، و نیز مردمان دیگر.
* من مردم را در جایگاه‌شان مستقر ساختم، پارس، ماد و مردمان دیگر را.
* سپاه پارسی و مادی را گسیل داشتم.

یادکرد نام ماد در ردیف نخست کشورهای تابعه، در شماری از کتیبه‌های شاهانه‌ی هخامنشی (مانند DNa §3، DSe 21، XPh §3) گواه جایگاه برجسته‌ی مادها در گستره‌ی شاهنشاهی هخامنشی است. مرکز ماد، همدان (Hagmatāna پارسی باستان/ Ecbátana یونانی) نیز اقامت‌گاه تابستانی پادشاهان هخامنشی بود. به روایت هردوت (3/92) مادها به همراه پَریکانی‌ها و اُرثُکوریبانت‌ها دهمین ساتراپی امپراتوری را تشکیل داده و سالانه 450 تالنت نقره مالیات می‌پرداختند.

به نظر می‌رسد که مادها در زمینه‌ی هنرهای تزیینی مهارت ویژه‌ای داشته‌اند؛ چرا که به گواهی کتیبه‌ی DSf §13 از استادکاران مادی برای طلاکاری و دیوارآرایی کاخ داریوش بزرگ در شوش بهره گرفته شده بود.
هردوت (7/62) ضمن شرح ترکیب سپاه خشایارشا در زمان حمله به یونان (480 پ.م.) یادآور می‌شود که پارس‌ها و مادها سازوبرگ و جامه‌ی یک‌سانی داشتند. در این زمان، فرماندهی رزمندگان مادی بر عهده‌ی تیگرانسِ (Tigranes) هخامنشی بود.

۲) فرماندهی سپاهیان ماد، کادوسان، آلبانیا (اران کنونی) و سَکِسیان در نبرد سرنوشت‌سازی که میان ارتش هخامنشی و مهاجمان مقدونیایی در آوردگاه گوگَمِلا در 331 پ.م. رخ داد، بر عهده‌ی آتورپات بود (آریانوس، آناباسیس 3/8/4).
پس از شکست داریوش سوم و چیرگی مقدونیان بر قلمرو هخامنشی، اسکندر اُکسیداتس پارسی را در زمان توقف در همدان به فرمان‌داری ماد گماشت (آریانوس 3/20/3؛ کوینتوس کورتیوس، تاریخ اسکندر، 6/2/11). اما وی در 27-328 پ.م. اکسیداتس را، که از او ناخشنود بود، برکنار کرد و آتورپات را - که در این زمان به‌ناگزیر فاتح مقدونیایی را به سروری شناخته بود - به فرمان‌داری ماد منصوب نمود (آریانوس 4/18/3؛ کوینتوس کورتیوس 8/3/17).
آتورپات در 24-325 پ.م.، بریاکسس مادی را، که خود را شاه مادها و پارس‌ها خوانده بود، به همراه هم‌دستان شورشی‌اش، در زمان حضور اسکندر در پاسارگاد، تسلیم وی نمود (آریانوس 6/29/3). اندکی بعد دختر وی نیز به ازدواج با «پردیکاس» (Perdiccas)، یارِ نزدیک و جانشین اسکندر، درآمد (آریانوس 7/4/5؛ یوستینوس، گزیده‌ی تاریخ فیلیپی 13/4/13). پیداست که در این زمان آتورپات جایگاه برجسته‌ای در نزد حاکمان جدید امپراتوری پارس یافته بود.
پس از مرگ اسکندر در 323 پ.م. کشور ماد به دو بخش تقسیم شد: ماد کوچک (بخش شمال غربی) به «آتورپات» و ماد بزرگ (بخش شرقی) به «پیثون» (Python) واگذار گردید (دیودروس سیسیلی، کتاب‌خانه‌ی تاریخی 18/3/3؛ یوستینوس 13/4/13). از این زمان به بعد، نام آتورپات بر این بخش از سرزمین ماد نهاده و «آتورپاتکان» (از *Ātṛpātakāna ایرانی باستان) خوانده شد. ».

۳) دانسته‌های ما درباره‌ی جانشینان آتورپات در عصر سلوکیان بسیار ناچیز است. به روایت پولیبیوس (تواریخ 5/55/10-1) در پی شورش مُلُن، فرماندار ماد، آنتیوخوس سوم (187-223 پ.م.)، پادشاه سلوکی، در پی سرکوبی وی و شاهکانی که تدارکات و جنگ‌جویان بایسته را برای او فراهم آورده بودند، برآمد (220 پ.م.). در رأس این عده، اَرتَبَرزنس۴، فرمان‌دار آتورپاتکان، قرار داشت که مهم‌ترین و فعال‌ترین هم‌دست مُلُن بود. اما ارتبرزنس به علت کهولت سن سازش‌گری با آنتیوخوس را ترجیح داد و با وی قرارداد صلحی بست که برای شاه سلوکی کاملاً خشنودکننده بود.