تحلیل محتوی سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش در توجه به تربیت

به گزارش بولتن نیوز، دکتر ابراهیم صالحی عمران استاد دانشگاه مازندران طی یادداشتی نوشت: روند افزایش رقابت‌ها و درعین‌حال تعاملات بین‌المللی و تحولات متأثر از توسعه و پراکندگی جغرافیایی در بازار کار، افزایش توجه به منابع انسانی به‌عنوان سرمایه انسانی را در کانون توجه قرار می‌دهد. بر اساس نظریه سرمایه انسانی، آموزش نیروی انسانی یکی از با ارزش‌ترین ذخایر اقتصادی کشورهاست و آموزش نیروی انسانی نوعی سرمایه‌گذاری و عامل کلیدی در توسعه، محسوب می‌گردد که در صورت برنامه‌ریزی صحیح، بازده اقتصادی فراوانی در بر خواهد داشت. آموزش‌های مهارتی و آموزش‌های عالی مهارتی و به‌طورکلی موضوع «تربیت حرفه‌ای» از عوامل کلیدی در تأمین نیروی ماهر جهت اشتغال و توسعه اقتصادی است و در کنار آن هدایت تحصیلی دانش آموزان به سمت تربیت حرفه‌ای و مهارت‌آموزی یکی از مراحل کلیدی در تأمین نیروی ماهر و متخصص در راستای توسعه اقتصادی است. هدف این یادداشت تحلیل محتوی سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش مصوب سال 1390 شورای عالی انقلاب فرهنگی در توجه به تربیت حرفه‌ای و مهارت‌آموزی می‌باشد.
در فصل دوم سند تحت عنوان «بیانیه ارزش‌ها» گزاره‌های ارزشي سند ارائه‌شده‌اند، گزاره‌های ارزشی، بايدها و نبايدهاي اساسي است که لازم است تمام اجزا و مؤلفه‌های نظام تعلیم و تربيت رسمي عمومي با آن‌ها هماهنگ بوده و همه‌ی سیاست‌گذاران و کارگزاران نظام ملتزم و پاي بند به آن‌ها باشند. گزاره‌های ارزشی نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی تدوین‌شده در سند، شامل 30 بند است که از بین این 30 بند، تنها در دو بند 23 و 24 به موضوع مهارت اشاره‌شده است؛ و بند 5 نیز به کسب شایستگی‌های پایه پرداخته است که در جدول 1 ارائه‌شده‌اند:
جدول 1- گزاره‌های ارزشی نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی که به مهارت‌آموزی اشاره‌کرده‌اند (سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش، 1390)

در بند 5 به موضوع کسب شایستگی‌های پایه اشاره‌شده است. با توجه به اهمیت در نظر گرفتن شایستگی‌ها در بحث آموزش‌های عمومی، از نظر طرح مسئله مناسب و قابل‌توجه است ولی متأسفانه تنها در همین یک بند از گزاره‌های ارزشی و در بیانیه مأموریت ، به موضوع شایستگی‌ها پرداخته‌شده است و در هیچ‌یک از موضوعات مطرح‌شده در بخش هدف‌های کلان سند، راهبردهای کلان، هدف‌های عملیاتی به بحث شایستگی‌ها که مبنای اساسی در برنامه‌های آموزش‌وپرورش است، اشاره‌ای نشده است. در بخش راهکارهای ارائه‌شده در سند، در راهکار 4-3، «تدوين برنامه جامع مشاركت خانواده و نهادهاي تربيتي و آموزشي براي تقويت فرهنگ تربيتي خانواده‌ها و تحقق شایستگی‌های پايه دانش آموزان» مطرح شده؛ و در راهکار 1-1 نیز، به «حاكميت رويكرد فرهنگی- تربيتی در توليد محتوا و تقويت شایستگی‌های پايه دانش آموزان» اشاره‌شده است و به نظر می‌رسد با در نظر گرفتن سه حوزه دانش، مهارت و نگرش در بحث شایستگی‌ها، تنها بر روی نگرش‌ها و بحث‌های ارزشی شایستگی‌ها تأکید شده است. به عبارتی توجه به شایستگی‌های پایه به‌درستی در بخش بیانیه ارزش‌ها، طرح مسئله گردیده است ولی به‌طورکلی در بخش اهداف و راهبردهای کلان سند از آن چشم‌پوشی گردیده است و در بخش راهکارهای عملیاتی نیز به موضوعات ارزشی و نگرشی شایستگی‌ها اشاره‌شده و بخش تربیت حرفه ای و مهارت‌های شغلی موردنیاز بازار کار مربوط به شایستگی‌ها در راهکارها نادیده گرفته‌شده است .
در بند 23، مهارت به‌عنوان بخشی از مشارکت اجتماعی در نظر گرفته‌شده است و احتمالاً منظور تدوین‌کنندگان سند، مهارت‌های اجتماعی شامل مهارت‌های ادراک اجتماعی و ارتباطی بوده که در طبقه‌بندی مهارت‌ها به مهارت‌های سخت و مهارت‌های نرم جزو مهارت‌های نرم محسوب می‌گردد درحالی‌که مطابق برنامه ششم توسعه، 50 درصد از دانش آموزان می‌بایست جهت تربیت حرفه‌ای وارد دوره‌های فنی و حرفه‌ای و کسب‌وکار شوند. دربند 24 نیز به «كسب شایستگی‌های عام حرفه‌ای و مهارتي و هنري زمینه‌ساز کار مولد» اشاره‌شده است که به نظر می‌رسد تنها بند موجود در بیانیه ارزش‌ها است که موضوع مهارت و تربیت حرفه‌ای در آن مطرح‌شده است. با توجه به اینکه هدف این نوشته تحلیل سند تحول آموزش‌وپرورش در رابطه با هدایت تحصیلی دانش آموزان به سمت تربیت حرفه‌ای و مهارت‌آموزی می‌باشد، تأکید این بند به‌عنوان تنها بند موجود در گزاره‌های ارزشی که صراحتاً به موضوع مهارت‌های حرفه‌ای پرداخته است بر ایجاد نگرش‌های کارآفرینی در دانش آموزان جهت کسب مهارت‌های حرفه‌ای زمینه‌ساز کار مولد بوده و در این بند نیز نشانی از هدایت تحصیلی دانش آموزان به سمت آموزش‌های عالی مهارتی در مقاطع بالاتر جهت کسب مهارت‌های تکمیلی در این بند دیده نمی‌شود.
بررسی عمیق فصول بعدی سند تائید کننده عدم توجه کافی به تربیت حرفه‌ای و هدایت تحصیلی به سمت مهارت‌آموزی است؛ چراکه در فصل پنجم و ششم که هدف‌های کلان و راهبردهای کلان برای اهداف تعریف‌شده در سند، تنظیم و تدوین گردیده‌اند و در هدف‌های کلان سند از بین 8 بند اهداف کلان در بند 7 به «ارتقاي اثربخشی و افزايش كارايي در نظام تعلیم و تربيت (هدف کلان 7)» اشاره‌شده است ولی در راهبردهای تعریف‌شده برای این هدف کلان هیچ‌گونه اشاره‌ای به بحث مهارت‌آموزی و یا هدایت تحصیلی به سمت مهارت‌آموزی نشده است. در این بخش به موضوعات اساسی و مهمی مانند: تقويت و نهادینه‌سازی مشاركت اثربخش نهادهای مختلف با مدارس، بهره‌مندی از فناوری‌های نوين در نظام تعلیم و تربيت رسمي عمومي، تعامل اثربخش و فعال نظام تعلیم و تربيت رسمي عمومي با ساير نهادها، استقرار نظام مديريت اثربخش در نظام تعلیم و تربیت رسمی و ... اشاره‌شده است؛ ولی به‌طورکلی بحث مهارت‌آموزی و تربیت حرفه‌ای در راهبردهای ارائه‌شده برای هدف کلان «ارتقاي اثربخشی و افزايش كارايي در نظام تعلیم و تربيت (هدف کلان 7)» و همچنین کلیه دیگر راهبردهای کلان سند نادیده گرفته‌شده است.
در فصل هفتم سند هدف‌های عملياتي و راهكارها ارائه گردیده‌اند. در این فصل 23 هدف به‌عنوان هدف‌های عملیاتی و 131 راهکار برای اهداف عملیاتی سند تعریف گردیده‌اند که از بین این 23 هدف، 6 هدف (اهداف عملیاتی شماره 1، 4، 5، 6، 18 و 21) و از بین 131 راهکار، تنها در 6 راهکار به مهارت اشاره‌شده است؛ که در جدول شماره 2 ارائه می‌گردد:
جدول 2- اهداف عملیاتی و راهکارهای ارائه‌شده برای آن‌ها که به مهارت آموزش اشاره دارند (سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش، 1390)

در هدف عملیاتی شماره 4، به «تقويت بنيان خانواده و کمک به افزايش سطح توانایی‌ها و مهارت‌های خانواده در ايفاي نقش تربيتي متناسب با اقتضائات جامعه اسلامی» اشاره‌شده است که در بخش راهکارها، راهکاری در راستای افزایش مهارت‌های خانواده ارائه نگردیده است. در راهکار هدف شماره 18 نیز به تغيير و نوآوري در نظام تعليم و تربيت رسمي اشاره‌شده است که در راهکارهای ارائه‌شده برای این هدف عملیاتی، تنها به مهارت‌آموزی معلمان و تأمين تسهيلات و امكانات و ايجاد سازوکارهای کارا و اثربخش در آموزش‌های ضمن خدمت معلمان اشاره گردیده است.
بررسی‌ها نشان‌دهنده آن است که از بین 23 هدف عملیاتی تعریف‌شده در سند تنها سه هدف شماره 5، 6 و 21 صراحتاً به موضوع تربیت حرفه‌ای و مهارت‌آموزی پرداخته‌اند که در هدف عملیاتی 5 به موضوع عدالت آموزشی و تأمین و بسط عدالت در برخورداری از فرصت‌های تعلیم و تربیت باکیفیت مناسب اشاره‌شده و در هدف عملیاتی 6 به «تنظيم و اجراي برنامه جامع کارآفرینی و مهارت‌آموزی براي تمام دوره‌های تحصيلي به‌ویژه دانش آموزان دوره متوسطه» به‌عنوان راهکاری برای «تنوع‌بخشی به محیط‌های يادگيري در فرايند تعليم و تربيت رسمي عمومي» اشاره‌شده است. سه راهکار شماره 1-6، 5-4 و 6-5 (مربوط به اهداف عملیاتی 1، 5 و 6) تنها راهکارهایی عملیاتی هستند که از بین 131 راهکار ارائه‌شده برای اهداف 23 گانه به موضوع مهارت‌آموزی و تربیت حرفه‌ای پرداخته‌اند؛ که این خود تائید کننده کم‌رنگ بودن توجه به موضوع «اقتصاد آموزش» در مباحث مطرح‌شده در سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش می‌باشد. یکی از مباحثی که در سال‌های اخیر موردتوجه برنامه ریزان و سیاست‌گذاران آموزشی کشورهای جهان قرارگرفته است، بحث «اقتصاد آموزش» است که به موضوعات اقتصادی مرتبط با آموزش، از جمله تقاضا برای آموزش، تأمین مالی و فراهم آوردن آموزش و کارایی مقایسه‌ای برنامه‌ها و سیاست‌های مختلف آموزشی می‌پردازد و در سال‌های اخیر به‌سرعت گسترش پیداکرده است و یکی از مباحث مهم در بحث اقتصاد آموزش، بازده و کارایی اقتصادی آموزش است و آموزش مهارت‌های شغلی موردنیاز بازار کار پاشنه آشیل و کلید کارایی اقتصادی در مباحث مربوط به اقتصاد آموزش می‌باشد که به نظر می‌رسد مبانی و پایه‌های آن در سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش به‌عنوان مبنای آموزش عمومی چندان جدی دیده نشده است.
مسئله اساسی دیگر در موضوع آموزش‌های مهارتی و تربیت حرفه‌ای، بحث هدایت تحصیلی دانش آموزان به سمت آموزش‌های ارائه‌شده در هنرستان‌های فنی و حرفه‌ای و دوره‌های کار و دانش پس از پایان سال نهم متوسطه است. تأکید برنامه توسعه ششم برای رسیدن آموزش‌وپرورش به آمار ۵۰ درصدی ثبت‌نام و تحصیل در دوره فنی و حرفه‌ای در دوره متوسطه است و این آمار در حال حاضر در حدود ۳۶ درصد است، لذا به نظر می‌رسد ضعف‌هایی در سند در بخش هدایت تحصیلی دانش آموزان وجود دارد. نتیجه عدم توجه به هدایت تحصیلی را می‌توان در هجوم گسترده دانش آموزان به گروه علوم تجربی و تقاضای بالا برای ورود به برخی رشته‌های گروه علوم تجربی مانند پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی در سال‌های اخیر مشاهده کرد که علاوه بر این‌که می‌تواند به‌عنوان یکی از عوامل مؤثر در تقویت و کمک به مافیای کنکور برای این رشته‌های خاص تلقی گردد، باعث ایجاد فشارهای روانی و آسیب‌های اجتماعی به دانش آموزان و خانواده‌های آنان گردیده است.
بررسی سند نشان‌دهنده آن است که در هدف عملیاتی 21 به «طراحی و استقرار نظام جامع هدایت تحصیلی و استعدادیابی به‌منظور هدایت دانش آموزان به‌سوی رشته‌ها و حِرَف و مهارت‌هاي موردنیاز حال و آینده» به‌عنوان راهکاری برای «بازنگري و باز مهندسي ساختارها و رویه‌ها و روش‌ها» اشاره‌شده است. راهکار 21-3 نیز تنها راهکار از بین 131 راهکار ارائه‌شده برای اهداف 23 گانه تعریف‌شده در سند و همچنین تنها جایی از کل متن سند است که به موضوع هدایت تحصیلی به سمت مهارت‌آموزی اشاره‌شده است و در هیچ‌یک از بخش‌های مختلف سند اعم از: بیانیه ارزش‌ها، بیانیه مأموریت، هدف‌های کلان، راهبردهای کلان به موضوع هدایت تحصیلی اشاره‌ای نشده است. با توجه به این‌که در تعریف ارائه‌شده برای مدرسه در افق چشم‌انداز 1404 در این سند مدرسه 1404 «داراي ظرفيت پذيرش تفاوت‌های فردي، کشف و هدایت استعدادهای متنوع فطری و پاسخگویی به نیازها، علائق و رغبت دانش آموزان در راستای مصالح و چارچوب نظام معیار اسلامی» تعریف‌شده است و همچنین با توجه به اهمیت نیروی انسانی ماهر به‌عنوان سرمایه انسانی و نقش آن در رشد و توسعه کشور، بجا و شایسته است که علاوه بر پررنگ‌تر کردن موضوع تربیت حرفه‌ای و مهارت‌آموزی و به‌ویژه مهارت‌های اشتغال پذیری، در بخش‌های مختلف سند در راستای دستیابی به چشم‌انداز 1404، موضوع هدایت تحصیلی دانش آموزان، در اهداف کلان و راهبردهای کلان نیز دیده شود؛ همچنین می‌توان بحث هدایت تحصیلی دانش آموزان به سمت مهارت‌آموزی را به‌عنوان یکی از اهداف عملیاتی در کنار اهداف 23 گانه در نظر گرفت و برای آن راهکارهای جداگانه جهت اجرایی‌تر شدن هرچه بهتر آن در نظر گرفت. همچنین با توجه به نام‌گذاری سال ۱۳۹۹ توسط رهبر معظم انقلاب اسلامی به «سال جهش تولید» و توجه به مسائل اقتصادی و رونق تولید در سیاست‌های راهبردی نظام، لازم است موضوعات اقتصادی و به‌طورکلی کلیدواژه اقتصاد در سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش به‌عنوان مبنای برنامه‌ریزی اجرایی آموزش عمومی کشور، در کنار مباحث اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بیشتر موردتوجه قرار گیرند که متأسفانه در سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش کلیدواژه اقتصاد کمتر به چشم می‌خورد. بررسی سند نشان‌دهنده آن است که باوجوداینکه در چشم‌انداز 1404، ايران به‌عنوان کشوری توسعه‌یافته با جايگاه اول اقتصادي، علمي و فناوري در سطح منطقه تعریف‌شده است و همچنین در ساحت‌های مندرج در فلسفه تعلیم و تربيت در جمهوري اسلامی ایران، تعلیم و تربیت اقتصادی و حرفه‌ای در کنار دیگر ساحت‌های تعلیم و تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی و زیباشناختی و هنری و علمی تعریف‌شده ولی متأسفانه بیشتر در مرحله تعاریف و طرح مسئله باقی‌مانده است و در هدف‌های عملیاتی و راهکارها نیز در هیچ‌یک از بندها کلیدواژه اقتصاد دیده نمی‌شود و تأکید سند بیشتر بر آموزش مهارت‌های زندگی و مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی است که هرچند نمی‌توان از اهمیت و تأثیر مهارت‌های زندگی و ارتباطی به‌عنوان مهارت‌های نرم بر مهارت‌های شغلی چشم‌پوشی کرد ولی در کنار آن لازم است مهارت‌هایی که منتهی به شغل و کار و نهایتاً افزایش تولید ملی می‌شوند نیز در آموزش‌های عمومی جهت آموزش دانش آموزان برای اشتغال موردتوجه بیشتری قرار گیرند؛ و در کنار آن با توجه به تخصصی شدن مهارت‌های شغلی در دنیای امروزی پررنگ‌تر کردن سیاست‌های هدایت تحصیلی برای هدایت دانش آموزان به سمت آموزش‌های عالی مهارتی جهت آموزش‌های تخصصی‌تر موردنیاز بازار کار با تأکید بیشتری موردتوجه قرار گیرند.
و من الله توفیق