وقتی هنر نمایش ، آیینی می شود

 

درباره تاریخ دقیق شروع مراسمی با عنوان تعزیه خوانی یا شبیه گردانی روایت های گوناگونی در دست است اما معتبرترین روایت از شروع چنین مراسمی، آن را به زمان زمامداری حکومت شیعه مذهب آل بویه برمی گرداند و پس از آن هم در دوران سلطان محمد خدابنده؛ اما اطلاع دقیق و متقن از تعزیه خوانی و رواج گسترده آن به زمان حکومت صفویه برمی گردد که مراسم مفصلی در پاسداشت شهدای کربلا برگزار می شد و رسومی مانند حمله خوانی از آن زمان به یادگار مانده و قواعد اولیه تعزیه خوانی هم در همان عهد شکل گرفته است.

 

اما تعزیه به شکل امروزی و با قراردادهای جدیدی که ما با آن آشناییم، در دوره ناصرالدین شاه که آن را «عصر طلایی تعزیه» می نامند آغاز شده است. در این دوره نمایش ها از حیاط کاروان سراها و میادین شهر به تکیه هایی که به همین منظور ساخته شده بود، منتقل شد و بزرگ ترین تعزیه هم هر سال در «تکیه دولت» که با الهام از «اپراهال» انگلستان ساخته شده بود، برگزار می شد. این رسم برگزاری تعزیه با حمایت های دولتی تا زمان به قدرت رسیدن رضاخان و ممنوعیت تعزیه خوانی برای چندین سال ادامه داشت اما در این دوره تکیه دولت به طور کامل تخریب و تعزیه خوانی به عنوان اقدامی علیه امنیت ملی شناخته شد. پس از برکناری رضاخان دوباره شبیه خوانان کار خود را از  سر گرفتند و در دوره جدید تعزیه در تهران از یک مراسم آیینی به یک تئاتر رسمی بدل شد و این هم به دلیل حضور دانش آموختگان تئاتری بود که این هنر اصیل را نه فقط به عنوان یک آیین مذهبی که به عنوان گونه ای تئاتری اجرا کردند. در همین حین تعزیه در شهرهای دیگر با رسوم سنتی برگزار می شد و پژوهشگران با حضور در مراکز تعزیه خوانی ایران به چارچوب بندی و قاعده مند شدن تعزیه با نوشتن قراردادهای نمایشی برگزاری شبیه خوانی در نقاط مختلف ایران کمک کردند. 

 

 

 

در سطرهای پیشین درباره منشأ و سابقه هنر تعزیه در ایران صحبت کردیم؛ اما این روایت های پراکنده از نقاط مختلف ایران در نقطه ای به هم می پیوندند و آن هم روستای قودجان خوانسار است که به طور قطع می توان گفت چهار قرن است شبیه خوانانی در این سرزمین نسل به نسل از عشقشان به خاندان رسالت خوانده اند و اکنون پس از صدها سال تعزیه های خوانسار با همان سیاق دلنشین گذشته و به همت فرزندان همان بنیان گذاران در حال برگزاری است. تعزیه هنری است عمدتا موروثی و اگر در نقطه ای با سبکی اصیل و قاعده مند پایه گذاری شود، پایدار خواهد ماند. اتفاقی که اکنون در قودجان افتاده و مراسم پر سابقه این دیار، از تکیه ای کوچک با ظرفیتی محدود به تکیه بزرگ حضرت ابوالفضل(ع) با ظرفیت بیش از 30 هزار نفر منتقل شده است و هر سال در دهه آخر صفر با شکوه تر از پیش برگزاری می شود.

 

 

کدام نمایش یا تئاتر در دنیا سراغ دارید که تماشاچیانش از هزار نفر بیشتر باشند؟ از 10 هزار نفر چطور؟ شبیه خوانی در خوانسار اما همان طور که گفته شد با جمعیت ده ها هزار نفری به منزله یک رویداد بزرگ در جهان نمایش به ظهور و بروز رسیده است. هر سال تمام گروه های برتر تعزیه خوان از سراسر ایران بهترین شبیه خوانان و جذاب ترین نسخه های تعزیه شان را با وسایل و تجهیزات کامل به قودجان خوانسار می آورند و علاوه بر مردم مشتاق و سوگوار اصفهان، تعزیه دوستان و نمایش پژوهانی از سراسر ایران و گردشگران و هنرمندانی از تمام دنیا برای دیدن این نمایش ها که عصاره والاترین و قدیمی ترین هنر نمایشی ایران است، به آن جا می آیند و تعزیه خوانسار به مثابه یک اتفاق بزرگ در جهان نمایش جلوه می کند. این روزها با گسترش بیش از پیش رسانه های مجازی و اقبال مردم، سایتی به نام Tazieh.ir راه اندازی شده است که با حضور واحدی سیار در قودجان و با کیفیتی بالا مراسم را به طور زنده و مستقیم پوشش می دهد و علاقه مندان می توانند همراه با حاضران در تکیه حضرت ابوالفضل(ع) مراسم را از این پایگاه اینترنتی تماشا کنند.

 

 

 

 هنر تعزیه این روزها از دو جهت تهدید می شود. اول از آن رو که آداب و قراردادهای رایج و مقبول شبیه خوانی که طی سال ها تدوین شده و سینه به سینه از پدران به پسران به ارث رسیده، با سهل انگاری هایی در حال فراموشی است و دوم این که سن تعزیه خوانان اصیل رو به افزایش است و بعضی از رموز این هنر والا با درگذشت آنان به دست فراموشی سپرده خواهد شد. اما برگزاری تعزیه دهه آخر صفر در خوانسار شدت این دو تهدید را کاهش می دهد؛ اول از آن سو که تعزیه های برگزار شده در تکیه حضرت ابوالفضل(ع) با پشتوانه یک انبار قوی از البسه و تجهیزات لازم برای شبیه گردانی برگزار می شود و از سوی دیگر بعضی نکات اصولی مثل اشتلم خوانی اشقیا و آواز خواندن با تحریر اولیا، رعایت کامل گوشه های تعزیه، پیش واقعه خوانی، وارد شدن به واقعه و ترتیب جزء به جزء روایت با دقت لحاظ می شود.

 

همچنین این حضور پرتعداد شبیه گردانان و جذب تماشاچیانی از نقاط مختلف ایران باعث ترغیب جوانانی می شود که با  دیدن گوشه های نه چندان کاملی از تعزیه در محل زندگی خود، تصور نادرستی از این هنر نمایشی داشتند و این موضوع می تواند باعث امتداد شکوه این هنر باشد. علاوه بر زنده شدن آداب و قواعد اصیل تعزیه خوانی و رعایت نکات فنی نمایشی، بحث مهم دیگر حضور تعداد زیادی از مردم در این مراسم به عنوان عملی مذهبی و با نیت برآورده شدن حاجات است و جالب است بدانید که خیلی از افراد نذر خوابیدن چند روزه در تکیه حضرت ابوالفضل(ع) را می کنند یا این که در روایت واقعه حضرت علی اصغر(ع)، علی اصغرهای متعددی روی دست امام خوان جابه جا می شوند که هرکدام نوزادانی هستند حاصل نذر پدران و مادرانی که سال های پیش در همین تعزیه تولدشان را از خدا خواسته اند؛ نوزادانی که نمادی از پاکی این هنر نمایشی از سوگ سیاوش تا قصه پرغصه علی اصغر هستند.