نهادی برای پاسداشت زبان فارسی با بودجه ای میلیاردی

فرهنگستان زبان و ادب فارسی، مجموعه ای است که از سال 1314، در دوره رضا خان شروع به کار کرد. هدف رضا خان از تأسیس این فرهگنستان، گسترش روحیه ناسیونالیزم و در کنار آن تلاش برای حذف مفاهیم ایرانی از زندگی مردم بود؛ اما ...

گروه فرهنگ و هنر: صادق بیطرف: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، مجموعه ای است که از سال 1314، در دوره رضا خان شروع به کار کرد. هدف رضا خان از تأسیس این فرهگنستان، گسترش روحیه ناسیونالیزم و در کنار آن تلاش برای حذف مفاهیم ایرانی از زندگی مردم بود؛ اما با گذشت چندسال از تأسیس این فرهنگستان، عملا مسیر آن به سمت حراست از زبان فارسی گرایش پیدا کرد. این مجموعه در طول سه دوره مختلف، دوران پر فراز و نشیبی را سپری کرده است که مروری بر فعالیت های آن خواهیم داشت.

به گزارش بولتن نیوز، اولین دوره فرهنگستان با اعضایی از جمله علی اکبر دهخدا، دکتر محمود حسابی، بدیع الزمان فروزانفر، ملک الشعرای بهار و ... کار خود را آغاز کرد. در واقع فعالیت های همین اعضا سبب شد تا فرهنگستان به ابزاری برای حکومت رضا میرپنج تبدیل نشود و نقش مستقل خود را در طول سال ها حفظ و ایفا کند. فرهنگستان اول در طول فعالیتش، تصویب حدود 2 هزار واژه را در کارنامه خود دارد و باعث شد تا بسیاری از واژه های پر کاربرد خارجی جای خود را به واژگان ایرانی دهند. شاید جالب باشد که بدانید ابداع واژگان «دادگستری»، «شهربانی» و «شهرداری» به جای واژگان «عدلیه»، «نظمیه» و «بلدیه» از خروجی های فرهنگستان دوره اول بود و اگر چه در ابتدا از سوی مردم مورد استقبال قرار نگرفت و در مقطعی این واژگان مورد تمسخر واقع شدند، اما با گذشت زمان، واژه های جدید جای خود را در ادبیات رسمی و محاوره کشور باز کردند. شهریور ماه سال 1320 همزمان با اشغال ایران در جنگ جهانی اول این فرهنگستان تعطیل شد.

دور دوم فرهنگستان زبان و ادب فارسی در سال 1342 توسط محمد مقدم تشکیل شد. در این دوره نیز افرادی چون محمود حسابی، صادق کیا، حسین گل گلاب و رضازاده شفق عضو فرهنگستان بودند و تا سال 1357 برای حدود 6500 واژه، معادل سازی فارسی انجام پذیرفت. این دوره با گسترش ارتباطات کشور با دول خارجی مقارن شده بود و به همین جهت نرخ رشد واژگان انگلیسی، فرانسه و آلمانی در ادبیات روزمره مردم به خصوص قشر روشنفکران و هنرمندان به شدت رو به افزایش بود. اما دوره این فرهنگستان نیز با وقوع انقلاب اسلامی به پایان رسید تا اینکه در سال 1368 بر اساس مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، فرهنگستان با ساختار و ترکیبی تازه احیا شد. از اعضای شاخص این دوره جدید می توان به حضور استاد بهاءالدین خرمشاهی، مرحوم حسن حبیبی، مرحوم سید جعفر شهیدی، مرحوم سیمین دانشور، مرحوم طاهره صفار زاده و غلامعلی حداد عادل اشاره کرد.

اهداف و فعالیت های فرهنگستان در دوره سوم

فرهنگستان زبان و ادب فارسی بر اساس اساسنامه مصوب خود، چهار هدف تحت عنوان «حفظ قوت و اصالت زبان فارسی به عنوان یکی از ارکان هویت ملی ایران»، «پروردن زبانی مهذب و رسا برای بیان اندیشه های علمی و ادبی»، «رواج زبان و ادب فارسی و گسترش حوزه قلمرو آن در داخل و خارج از کشور» و «ایجاد نشاط و بالندگی در زبان فارسی به تناسب مقتضیات زمان و زندگی و پیشرفت علوم و فنون بشری با حفظ اصالت آن» را دنبال می کند.

مرحوم حسن حبیبی ‌در ابتدای دوره سوم، ریاست فرهنگستان را بر عهده داشت، اما از سال 1373 ریاست آن به دکتر حداد عادل واگذار شد و با شروع این دوره، حجم و وسعت فعالیت های فرهنگستان به شدت افزایش یافت. در دوره جدید، گروه های زیادی در فرهنگستان مشغول به فعالیت شدند؛ گروه هایی از جمله دانشنامه زبان و ادب فارسی، دانشنامه شبه قاره هند، دستور زبان فارسی، زبان و رایانه، زبان های ایرانی، فرهنگ‌نویسی، گویش‌شناسی، واژه‌گزینی، نشر آثار و ... اما به دلیل برخی مسائل از جمله کاربردی نبودن گروه ها و البته عملکرد های گروه واژه گزینی، عموم مردم، فرهنگستان را با گروه واژه گزینی می شناسند.

گروه واژه گزینی فرهنگستان از سال 1375 فعالیت خود را آغاز کرد. در این بخش 70 کارگروه تخصصی مشغول به کار هستند. مخابرات، رایانه و فن‌آوری، علوم پایه و پزشکی، روانپزشکی، مدیریت پروژه، مهندسی مواد و متالوژی، حمل و نقل و ... تعدادی از این کارگروه‌های تخصصی هستند. هر متخصص در علوم حوزه خود به صورت اختصاصی کار می‌کند و با مشورت زبان‌شناختی که از همکاران مشاوره در حوزه دستور زبان می‌گیرند، به انتخاب واژه‌‌های معادل می‌پردازند. عملکرد این گروه در مواردی توانسته با پیشنهاد واژگان مناسب، کلمات وارداتی را از زبان فارسی خارج کند. برای نمونه می توان به جایگزینی واژه «کالابرگ» به جای «کوپن»، واژه «یارانه» به جای «سوبسید» و واژه «پیامک» به جای «اس ام اس» اشاره کرد.

هر سال نزدیک به 4000 تا 4500 واژه‌ معادل در این 70 حوزه به تصویب کارشناسان فرهنگستان می‌رسد. به محض اینکه تعداد واژه‌های مصوب در هر کارگروه به 1000 واژه رسید، یک کتاب تخصصی تحت عنوان «1000 واژه» شامل همان واژه‌ها منتشر می‌شود. فرهنگستان علاقه مند است که واژگان انتخاب شده اش به صورت الگویی برای واژه سازی مورد استفاده مترجمان و نویسنده ها قرار گیرد؛ اما واقعیت بیرونی نشان می دهد که تا رسیدن به این وضعیت راه درازی در پیش است.

واژگان غربی در کتب درسی مدرسه

از روزهای ابتدایی فعالیت گروه واژه گزینی، طرحی با موضوع بررسی واژگان در منابع درسی مدارس، مورد توجه قرار گرفت. در ابتدا واژگان بیگانه احصا شدند. در این میان بیش از 8 هزار واژه به عنوان واژه های بیگانه از کتب درسی استخراج شدند که تنها 4 هزار واژه از آن احتیاج به تغییر نداشتند. پس از معادل سازی واژگان وارداتی و ابلاغ آن به وزارت آموزش و پرورش، اکنون پس از 4 سال هیچ اقدامی از سوی وزارت آموزش و پرورش برای جایگزینی واژه های ابداع شده صورت نگرفته است!

واکنش هایی از جنس انتقاد

کارشناسان از جنبه های مختلفی به عملکرد فرهنگستان زبان و ادب فارسی انتقاداتی را وارد کرده اند. شاید یکی از انتقاداتی که سال گذشته مطرح شد و رسانه های مختلفی در مورد آن نوشتند، بحث بودجه اختصاص یافته به فرهنگستان در قانون بودجه سال 94 بود. طبق این قانون، بودجه فرهنگستان در این سال بیش از 11 میلیارد تومان تصویب شده بود که رسانه ها به هزینه های بسیار زیاد فرهنگستان در برابر بازدهی و اثرگذاری پایین آن انتقاد کرده بودند. البته فرهنگستان به این انتقادها پاسخ داد و بررسی نتایج و اثرات واژه گزینی را یک فرآیند طولانی مدت و چندین ساله دانسته بود و قضاوت های کوتاه مدت را غیر علمی دانسته بود.

منتقدان می گویند اینکه برای هر واژه ای از علوم جدید که کاربردی در عموم مردم ندارد، واژه گزینی کنیم عملا آب در هاون کوبیده ایم؛ زیرا نه در میان مردم رواج پیدا می کند و نه اینکه محققان انگیزه ای دارند که به طور مستمر سایت فرهنگستان زبان و ادب را ریفرش (refresh) کنند تا با آخرین تغییرات و اسامی جدید آشنا شوند. منتقدان معتقدند که تمام واژه های عمومی که از زبان های غربی در زبان فارسی استفاده می شود، در طول 100 سال گذشته حدود 1500 لغت است؛ یعنی تعداد این واژگان به نسبت پایین است ولی معمولا این واژگان در محاوره روزمره بسیار پر کاربرد هستند و امروزه به نوعی جزو بدنه زبان فارسی قرار گرفته اند. آنها می گویند زبان امری قراردادی است و اگر فرهنگستان بخواهد روی مواردی دست بگذارد که در کاربردهای زبانی به طور کامل جای خود را باز کرده است، عملا فعالیت خود را ضایع کرده و موجب می شود که دیگر اقدامات مثبت فرهنگستان نیز از سوی مردم مورد توجه قرار نگیرد.

انتقاد قابل تامل دیگر، تأخیر قابل توجه در واژه گزینی کلمات است. به عنوان نمونه وقتی که اتوبوس های تندرو توسط شهرداری تهران وارد کشور شد، فرهنگستان از همان ابتدا می توانست معادل واژه BRT را به شهرداری پیشنهاد دهد تا از همه گیر شدن این واژه جلوگیری کند. اما متأسفانه با تعللی که در این زمنیه شاهد بودیم، در مدت زمانی بسیار کوتاه، واژه غربی BRT وارد ادبیات مردم شد و اکنون جایگزین کردن واژه ای دیگر به جای آن بسیار سخت و مشکل است.

نتایج یک تحقیق علمی در خصوص عملکرد فرهنگستان

عملکرد فرهنگستان در دوره اخیر فراز و فرود زیادی داشته است و در برخی مواقع موفق و در برخی موارد هم ناموفق بوده است، اما تحقیقی که چند سال پیش در خصوص عملکرد فرهنگستان انجام شد، نتایج جالب توجهی داشته است. در این تحقیق تمامی واژه های عمومی مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی بر مبنای اصول و ضوابط مورد بررسی قرار گرفت که نتایج زیر حاصل آن است:

از مجموع 264 واژه ای که فرهنگستان در مقابل واژه های بیگانه به تصویب رسانده است، در 125 مورد(3/47 در صد کل واژه ها) از روش واژه سازی و در بقیه موارد (7/52 درصد کل واژه ها) از سایر روش ها (بسط معنایی، ترکیب نحوی یا انتخاب از بین واژه های متداول یا قبلا ساخته شده) استفاده کرده است.
از 125 واژه ای که به روش واژه سازی گزیده شده است، 113 واژه (90 درصد) از معادل بیگانه خود بلندتر است.
از کل واژه های مصوب 38 واژه (4/14درصد) دارای ایراد دستوری یا ساختاری و 103 واژه (2/39درصد) دارای ایراد معنایی اند.
تعداد واژه هایی که ایرادی به آنها وارد ندانسته ایم، 35 عدد (3/13 درصد کل واژه ها) است که از این تعداد تنها 10 عدد (8/3 درصد کل واژه ها) بر ساخته فرهنگستان زبان و ادب فارسی است.

و در آخر..

به نظر می رسد فرهنگستان زبان و ادب فارسی که پیشینه 80 ساله فعالیت در حفظ و حراست از زبان فارسی را دارد، می تواند با استفاده از نظرات نخبگان حوزه ادبیات فارسی، اقدامات موثرتری را داشته باشد و شاید زمانی که ادیبان و صاحب نظران این حوزه، جایگاه مناسب تری در فرهنگستان داشته باشند، آن زمان می توان گفت که وظایف فرهنگستان نیز می تواند موثرتر، علمی تر و بهینه تر انجام شود.

منبع: روزنامه بیرجند امروز

لینک کپی شد

گزارش خطا