رسانه اسلامی نداریم

متاسفانه این روزها با بررسی رسانه های داخلی و نحوه جریان سازی شان در خصوص اتفاقات مختلف ، به خصوص بحث داغ این روزها یعنی انتخابات ریاست جمهوری ، بازهم حلقه مفقوده رسانه در ایران نمود بیشتری پیدا می کند . در واقع مشکل از اینجا شروع می شود که هنوز بين افراد و سطوح مختلف درجامعه مشخص و معلوم نيست که رسانه را به چه چيز تعبير مي کنند ، البته نه اينکه ندانند و نخواهند که بدانند ، بلکه چارچوب درستي برايشان تعريف نشده است . جالب اينجاست که اين تعريف براي اصحاب رسانه هم کاملاً مشخص نيست ، که اگر مشخص بود اين توده نسبتاً قابل توجهی از رسانه اي کشور اينچنين دچار سردرگمي فکري و عملي در خصوص رسالت خطيرشان که همانا سوق دادن جامعه به سمت و سوي تعالي است ، نمي شد .

حتي نمي دانيم رسانه چيست !

يکي از مسائل مهمي که در مبحث رسانه شناسي مطرح است ، بحث شناخت اهداف رسانه و هويت رسانه است . شايد آن روزي که مارشال مک لوهان مي گفت " رسانه همان پيام است " افراد زيادي به او و تفکرات مي خنديدند ولي امروز به وضوح مي بينيم که آن پيرمرد تورنتويي که بيشتر عمرش را صرف ارائه نظريات بکر ارتباطاتي کرد ، پر بيراه نگفته است . نکته مهم در اينجا اين است که بايد بدانيم رسانه ها و در حالت عام ، کليه وسايل ارتباطي توسعه و امتداد پاره اي از قواي ذهني آدمي هستند ، تا آنجا که امروزه دیگر از دهکده جهانی به اتاق شیشه ای تبدیل شده است . شاید در دهکده جایی برای مخفی شدن بود ولی در اتاق شیشه ای ، فرصت و مکانی برای پنهان کردن و حتی تظاهر هم وجود ندارد . مک لوهان در اينجا نظر جالب ديگري هم دارد ، وی مي گويد : انسانها به رسانه ها همانند يک رفتار عادي و روزمره در زندگي نگاه مي کنند ، مثلاً مانند اينکه هر روز صبح که از خواب بيدار مي شوند ، دست و صورت شان را مي شويند و صبحانه مي خورند و ... .

با توجه به ابعادي از رسانه که در بالا ذکر شد در اين يادداشت قصد بر اين است که عکس العمل رسانه به اين امتداد ذهني انسانها در قالب جامعه ايراني و اسلامي خودمان بررسي نگاهی کوتاه بشود .

ابعاد رسالت اسلامي رسانه

نکته اي که به شدت درجامعه رسانه اي ما بايد مورد توجه قرار بگيرد ( که البته کمی محجور مانده ) بحث اخلاق در رسانه است . اين مبحث اخلاق در رسانه از حلقه هاي مفقود شده جامعه ارتباطاتي ماست که رسانه ها هم جزئی از آن هستند . در واقع بايد بدانيم که رسانه ها در مفهوم عام شان که شامل ، راديو ، تلوزيون ، روزنامه ، مجله ، سايتهاي اينترنتي خبري و ... هستند ، از يک سو وظيفه شان انعکاس اخبار و وقايع و اتفاقات جامعه است و از سوي ديگر حرکت دادن جامعه به سوي رشد و تعالي ... خوب پس در اينجا با دو رويکرد مواجه شديم . در هر دو قمست یاد شده ، بدون حضور اخلاق و پایبندی به اعتقادات ، جایگاهی را نمی توان برای رسانه تعریف نمود .

يک مشکل بزرگي که پيش روي بحث اخلاقي و اسلامي کردن رسانه هاي ما وجود دارد همين اشکالي است که در کارکرد اول رسانه در بالا ذکر شد ( رسانه آيينه تمام نماي وقايع و اتفاقات جامعه است ) . سيستم رسانه اي ما به واسطه اينکه يک سيستم وارداتي است که حدود 150 سال قبل وارد فرهنگ ايران شده است ، متاسفانه تا کنون همانطور که بوده و طبق خواست و ميل رسانه هاي غربي اداره شده . اين معظل تا آنجا پيش رفته که حتي متون آموزشي ما هم تا همين حالا ترجمان آموزه هاي غربي در مبحث رسانه است . اين بدان معني نيست که ما خود را از علوم و فنون روز رسانه اي دنيا جدا و منفک کنيم ، بلکه منظور اين است که در حالت کلي چارچوب اصول اخلاقي در جوامع غربي ، با جامعه ايراني اسلامي ما متفاوت است و صرف برگردان ظاهری متون به زبان فارسی بدون توجه به بسترهای اعتقادی و فرهنگی جامعه ، دردی را دوا نمی کند .

به عنوان مثال همین الان در دانشکده هاي رسانه در دنيا يک شعار داريم که مي گويد " خبري خوب است که منفي باشد " ... خوب شما به همين مسئله دقت کنيد ، اينطور نشان می دهند و آموزش می دهند که در وحله اول ديد رسانه به مسائل ديد منفي است ( یعنی منفی بای باشد ) . اين آموزشهاي آکادميکي که امروزه در دانشکده هاي ما تدريس مي شود خلأيي دارد به نام مبحث اخلاق در رسانه ، البته ناگفته نماند ، چه در غرب و چه در دروس آکادميک خودمان اين کرس درسي وجود دارد ، ولي منظور مان اخلاق و چارچوب اخلاقي اسلامي است .

چارچوب اخلاق رسانه اي

در اينجا و براي حل اين مشکل ابتدا لازم است که خود افرادي که در رسانه و در مفهوم عام آن خبر رساني و خبرسازي ، فعاليت مي کنند مقيد به اصول اخلاقي و در اينجا به طور خاص اصول اخلاقي اسلامي باشند . خوب بازهم لازم است تاکيد شود که منظور فقط اشخاص نيستند ، بلکه منظور هدف کلي رسانه است که همان " محتوا و پيام است " . يعني بايد در توليد محتوا که همان پيام است دقت شود . در دين مبين اسلام کم نداريم ملاکهاي اخلاقي ، متاسفانه در اين قسمت دو بخش " حوزه و دانشگاه " تا کنون ضعيف عمل کرده اند . شايد برايتان سئوال پيش بيايد چرا حوزه و دانشگاه ؟! خوب ببينيد اصولا هدف اصلي ارائه بحث وحدت حوزه و دانشگاه ، يکي از وجوهش همين است . دانشگاه و قسمتهاي آکادميک آموزش رسانه اي هم متاسفانه طالب اين رسانه اسلامياز حوزه نبودند ، حوزه هم که اين نقص را در رسانه ها مي ديده است ، خوب عمل نکرده براي رفع آن . البته خوشبختانه اين سالهاي اخير حوزه محترم عليمه قم در صدد برآمده تا چارچوبي اسلامي براي اسلامي سازي رسانه ها به کمک دانشگاهيان تدوين کند که واقعاً جاي تقدير و تشکر دارد ، البته هرچند دير شده ولي ماهي را هر وقت از آب بگيري تازه است .

از خودمان شروع کنيم

به طور کلي رسانه نقش تعيين کننده اي دارد و در درجه اول بايد خود رسانه ها اين اخلاق را رعايت کنند . خوب اينجا سوال پيش مي آيد که وقتي هنوز چارچوب تدوين شده اي نداريم ، چه چيز را رعايت کنند ؟! خوب ببينيد در جواب اين سوال بايد گفت که درست از چارچوب تدوين شده و قانونمند نداريم ولي افقها و حريم هاي اخلاقي در اسلام در قسمت روابط بين اعضاء جامعه کم نداريم . مگر اصحاب رسانه جداي از جامعه هستند ؟ مگر رسانه يکي از وظايفش هدايت جامعه به سوي کمال نيست ؟ اين همان نکته دومي است که در بند سوم ذکر کرديم . خود رسانه بايد مقيد به اخلاق باشد ، يعني به نوعي هرجا بي اخلاقي ديد با آن برخورد کند و رسالت خود را در حد کمال انجام دهد . اگر رسانه اي خوب باشد حس اميدواري و تلاش و خوشبيني به آينده را به جامعه القاء مي کند و در عوض رسانه بد مي تواند حس سوء ظن ، عدم اطمينان و نا اميدي را به جامعه تزريق کند .

پس با اين اوصاف ما نيازمند مجموعه رسانه اي اسلامي و متدين هستيم که بتواند رسالت خود را به طور کامل انجام دهد . در معناي کلي همانطور که مي دانيد ، دين در سه بخش قابل تعريف است :

- باورها و عقايد

- احکام ( بايد ها و نبايدهاي ديني(

- اخلاق

در خصوص بحث اخلاق بايد گفت که اخلاق دو مورد قبلي اش را نيز تحت تاثير خود دارد که البته اين تاثير متقابل است . يعني اخلاق بعنوان يک خط قرمز براي فعاليت هاي رسانه اي بايد مطرح باشد و اين خط قرمز در دو بخش کلي معنا پيدا مي کند ، يکي رعايت مصالح مذهبي و ديگري بحث رعايت مصالح ملي و امنيتي .

ساختار غلط رسانه اي کشور

متاسفانه ساختار رسانه اي ما امروزه درگير مدرنيته شده اند ( در اينجا همه رسانه ها مد نظر نيستند ، بلکه ساختار کلي مورد نظر است ) و نقش مطابق با رسالت اسلامي خود را کمي فراموش کرده اند . بحثي که اين روزها دامن گير سازمان رسانه اي ماست ، اين است که قسمت قابل توجهی از رسانه ها متاسفانه مورد سوء استفاده سياسيون قرا گرفته اند و يا شايد سياسيون مورد سوء استفاده رسانه ها !!! ببينيد حتي همين بحث نقد ، متاسفانه عدم رعايت اصول نقد و نقادي هم عين بي اخلاقي در رسانه است . به طور کلي چون احزاب در کشور ما نه کارکردهاي خود را دارند و نه جايگاه خود را ، متاسفانه اين کارکردها به شکلي اشتباه بر دوش رسانه ها قرار داده شده است . يعني ممکن است رسانه اي در جريان بيان مطالب ، منافع حزب و يا گروه سياسي که به آن وابسته است در نظر بگيرد و اين يعني دخالت دادن عقايد و تفکرات شخصي ( که البته داشتن گرايش ها امري طبيعي است ولي دخالت دادن آن در امور رسانه اي غلط است ) به جاي منافع ملي مردم . يعني به نوعي اين خوي ادبيات حزبي بر ادبيات رسانه اي حاکم شده است .

بحث اخلاق در سانه و اسلامي کردن آن ، به طور خاص در اهداف رسانه نمود پيدا مي کند . همانطور که ذکر شد يکي از اهداف رسانه کمک به جهت کشف حقايق است ، اما از منظر اسلامي ، يعني انجام اين کار فقط در چارچوب اخلاق . در اينجا اگر اخلاق را صداقت بگيريم ، ضد اخلاق مي شود دروغ پردازي . در حالت کلي براي خط قرمز رسانه در بخش اخلاقي سه قسمت را تعريف کرد :

- رعايت حريم خصوصي

- رعايت ارزشهاي دين

- رعايت منافع ملي .

روزهاي سخت ، محک رسانه

بحث ديگري که در اينجا شايد مطرح شود اين است که اين رعايت و پايبندي به اخلاق مي تواند در روزهاي سخت مشخص شود . مثلاً همين فتنه سال 88 را يادمان هست هنوز . متاسفانه به همراه برخي از خواص و بزرگان ، بعضي از رسانه هاي ما نيز نتوانستند نمره قبولي را دريافت کنند . نبايد رسانه هاي ما در اين عدم پايبندي به اخلاق اسلامي ، به جايي برسند که مورد سوء استفاده دشمن قرار . نباید به جایی برسند که به دليل عدم رعايت خلق اسلامي که همان پايبندي به قوانين اسلامي و انساني است ، باعث ايجاد التهاب در جامعه گردند . نکند گرفتار اين تفکر غلط شوند که مي گويد چون رسانه زائيده تفکر غربي است ، پس باید به همان سبک آنرا در بستر فرهنگی ایران اسلامی اجرا نمود .