چرا "خزر" نام مناسبی نیست؟

گروه فرهنگي- سیدمجتبی نعیمی: دریایی که بالای سر کشور ما وجود دارد، معروف به دریای خزر است. دریای که اسم‌های دیگری هم دارد، اما مطابق بخشنامه دولتی سال ۱۳۸۱ نام رسمی دریای شمال ایران در مکاتبات فارسی دریای خزر و در مکاتبات خارجی Caspian Sea شده است. ولی بنابر نظر بسیاری از علمای علم تاریخ، این اسم شایسته‌ی آن دریا نیست. و این در شرایطی‌ست که «درياي كاسپی» و «دريای هيركان» از نظر تاریخی مطرح‌تر بوده است. علت قدمت این دو اسم به شرح زیر است:

دریای کاسپی) به باور عنایت‌الله رضا در کتاب "نام دریای شمال ایران" محتمل‌ترين نام امروز برای اين دريا، دريای "كاسپين" است.کاسپین اصطلاحی است که در بسیاری از زبان‌های غربی و حتی در زبان عبری برای دریایٔ شمال ایران به کار می‌برند.کاسی‌ها مردمانی سفید پوست بودند که از هزاره دوم پیش از میلاد تا دوره ساسانی، مکتوب‌ها واشاره‌هایی به حضور آن‌ها در شمال و غرب ایران وجود دارد. جالب اینجاست که هنوز هم در گویش گیلکی، به افراد سفید پوست با چشم‌های آبی "کاس" می‌گویند.

دریای هیرکان/گرگان) دریای گرگان یا دریای "ورکانه" نام این دریاچهٔ بزرگ در عهد هخامنشیان و همچنین اشکانیان است که در واقع یک ساتراپی (شهربانی یا در واقع استانداری امروزین) بوده‌است. این نامگذاری بدان جهت است که در آن دوره، بزرگترین و آبادترین شهر در اطراف آن دریا گرکان بود. نام یونانی آن (هیرکانیا) نامی علمی است که غربی‌ها به جنگل‌ها و ببرهای شمال ایران داده‌اند. اعرابی که به تازگی به ایران تاخته بودند آن را دریای گرگان (بحر جرجان) می‌نامیدند.

قاعدتاً، همانطور که ما در اثبات "فارس" بودن خلیج فارس به اسناد تاریخی و قدمت آن رجوع می‌کنیم و این دلیل را ملاک خودمان قرار می‌دهیم، باید در مورد دریای شمال ایران هم به چنین استدلالی رو بیاوریم. که اگر اینگونه باشد، نام‌های کاسپین و هیرکان، نام‌های با اصالت‌تری هستند. اما این یک طرف قضیه است. طرفی که در آن ثابت می‌کنیم چرا باید به دریای شمال ایران، دریای کاسپین یا هیرکان بگوییم. اما طرف دیگر قضیه این است که چرا به دریای شمال ایران، نباید بگوییم "دریای خزر"؟

دریای خزر) در هیچ یک از نوشته‌های مؤلفان شرقی و غربی دوران پیش از اسلام نامی از "خزر" بر دریای شمال ایران دیده نشده‌است. اما در نوشته‌های مؤلفین اسلامی، این دریا در کنار نام‌های دیگر، خزر هم نامیده شده‌است. در آغاز سدهٔ هفتم میلادی، قوم خزران در دشت‌های سفلای رود تِرِکْ و رود ولگا و شمال قفقاز سکنی داشتند. خزرها به همراه دیگر اقوام بیابان‌گرد شمال قفقاز، در زمان ساسانیان، بارها به سرزمین ایران می‌تاختند و پس از حضور کوتاه مدت خود معمولاً به دست سپاه ساسانی از مرزهای ایران بیرون رانده می‌شدند.این قوم هم‍واره با بیزانس بر ضد ایران هم‌پیمان بود.

بنای استحکامات بزرگی چون شهر دربند در شمال قفقاز در عهد ساسانیان، که برای جلوگیری از حملات خزران صورت گرفت، هنوز پا برجاست. به عبارت دیگر، ما بر روی دریای شمال کشورمان و آن هم به طور رسمی و در مکاتبات مملکتی‌مان، نام قومی را نهاده‌ایم که بارها به کشورمان تعرض کرده و دستش به خون نوامیس ایرانی‌ آلوده شده است. (مثل اینکه ما بیاییم و نام خلیج فارس را عوض کرده و به نام متعرضان به آن بگذاریم. مثلاً بگذاریم دریای بریتانیا، یا دریای پرتغال)

جالب اینجاست که تا پیش از حمله عرب به قفقاز، در اسناد دیده نشده این دریا را «دریای خزر» بنامند. اما به این دلیل که خزران از ناحیه‌ی رود کورا، قفقاز جنوبی را مورد حمله قرار می‌دادند، این تصور را در ذهن فاتحان عرب ایجاد کرد که دریای شمال ایران را دریای خزر بنامند. اما این اشتباهات تاریخی نباید باعث شود که ما حقیقت را کتمان کرده و یا نسبت به آن دچار غفلت شویم. زیرا همانطور که تغییر نام خلیج فارس به خلیج عربی را نوعی تعرض به تمامیت ارزی خود تلقی می‌کنیم، این نامگذاری اشتباه هم مصداق همین موضوع است.