از منطق تا ایمان؛ فهمی نو از تنش عقلانیت‌ها
به گزارش بولتن نیوز - سیدمحمود کمال‌آرا دانشجوی دکتری علوم‌سیاسی در یادداشتی نوشت؛ در دنیای امروز، تصمیم‌گیری‌ها در حوزه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به دو نوع عقلانیت تکنوکراتیک و عقلانیت دینی گره خورده‌اند. این دو نوع عقلانیت، هر یک دارای مبانی، ارزش‌ها و روش‌های خاص خود هستند و در برخی مواقع با یکدیگر در تنش و تعارض قرار می‌گیرند. در این یادداشت تلاش می‌کنیم تا به صورت ساده و قابل فهم، به تحلیل این تنش بپردازیم و نشان دهیم که چرا و چگونه این دو نگاه می‌توانند بر تصمیم‌گیری‌ها تأثیر بگذارند. عقلانیت تکنوکراتیک بر پایه دانش تخصصی، علم و منطق استوار است. در این نوع عقلانیت، تصمیم‌گیرندگان که معمولاً تکنوکرات‌ها یا متخصصان فنی هستند بر اساس داده‌ها، تحلیل‌های علمی و روش‌های منطقی عمل می‌کنند. هدف اصلی عقلانیت تکنوکراتیک، رسیدن به کارآمدترین و مؤثرترین راه‌حل‌ها برای مسائل پیچیده است. به عنوان مثال، وقتی که درباره مسائلی مثل مدیریت بحران‌های اقتصادی، برنامه‌ریزی شهری یا توسعه فناوری تصمیم‌گیری می‌شود، این نوع عقلانیت غالب است. در این رویکرد، مسائل اجتماعی و سیاسی بیشتر به عنوان مشکلاتی فنی دیده می‌شوند که می‌توان آن‌ها را با دانش تخصصی حل کرد. تکنوکرات‌ها معتقدند که تصمیمات باید بر اساس شواهد و اطلاعات دقیق گرفته شود و ارزش‌ها یا باورهای شخصی نباید در آن دخالت داشته باشند. در مقابل، عقلانیت دینی بر مبنای آموزه‌ها، ارزش‌ها و باورهای دینی شکل می‌گیرد. در این دیدگاه، تصمیم‌گیری‌ها نه تنها بر مبنای منطق و عقلانیت علمی، بلکه بر اساس اصول اخلاقی و الهی نیز صورت می‌گیرد. باورمندان به این نوع عقلانیت اعتقاد دارند که زندگی انسان‌ها باید تحت راهنمایی دین و دستورات معنوی تنظیم شود و این اصول باید در همه عرصه‌های زندگی و تصمیم‌گیری‌ها به کار گرفته شوند. عقلانیت دینی به دنبال تحقق عدالت، معنویت و اخلاقیات است و معتقد است که صرفا راه‌حل‌های علمی نمی‌توانند پاسخگوی همه نیازهای انسانی و اجتماعی باشند. در بسیاری از کشورها و جوامع، به ویژه در جوامع دینی، این نوع عقلانیت در سیاستگذاری‌ها و تصمیمات کلان نقش بسیار مهمی دارد.
تنش میان عقلانیت تکنوکراتیک و عقلانیت دینی معمولاً از تفاوت در رویکردها، اولویت‌ها و منابع استنتاج ناشی می‌شود. تکنوکرات‌ها بر دانش تجربی و داده‌های علمی تأکید دارند، در حالی که دیدگاه دینی بر مبنای اعتقادات و اصول الهی استوار است. برای نمونه، در موضوعاتی مانند حقوق بشر، توسعه اقتصادی یا سیاست‌های فرهنگی ممکن است تکنوکرات‌ها به راهکارهای علمی و مبتنی بر داده‌های جهانی اعتماد کنند، اما دیدگاه دینی ممکن است این راهکارها را با معیارهای اخلاقی و معنوی نقد کند و یا حتی رد کند. این تفاوت‌ها می‌تواند منجر به تنش‌های سیاسی و اجتماعی شود، جایی که هر طرف تلاش می‌کند دیدگاه خود را بر دیگری تحمیل کند. یکی از بارزترین نمونه‌های این تنش را می‌توان در کشورهایی دید که حکومت و نظام دینی در آن‌ها نقش اساسی دارد. در چنین کشورهایی، بسیاری از تصمیم‌گیری‌های کلان، چه در حوزه‌های فرهنگی، چه اقتصادی، ترکیبی از این دو عقلانیت هستند. برای مثال، تصمیم‌گیری در مورد سیاست‌های آموزشی می‌تواند به شدت تحت تأثیر عقلانیت دینی باشد، چرا که مبانی و محتوای آموزشی باید با ارزش‌های دینی سازگار باشد. در حالی که تکنوکرات‌ها ممکن است بر به‌روزرسانی و نوآوری علمی تأکید کنند، دیدگاه دینی ممکن است محدودیت‌هایی را به این نوآوری‌ها وارد کند. در حوزه اقتصادی نیز، ممکن است تکنوکرات‌ها بر اصول بازار آزاد و بهره‌وری تأکید داشته باشند، ولی عقلانیت دینی بر عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه ثروت تأکید می‌کند. این دو نگاه می‌توانند در سیاست‌گذاری‌های اقتصادی به تعارض بیانجامند.
نتیجه‌گیری
با وجود تفاوت‌ها، نمی‌توان نقش هر دو عقلانیت را در تصمیم‌گیری‌های مدرن نادیده گرفت. بنابراین، مدیریت این تنش‌ها و یافتن راه‌حل‌هایی برای همزیستی و تعامل سازنده ضروری است. بنابراین شاید بتوان با ایجاد فضایی برای گفت‌وگو میان متخصصان دینی و تکنوکرات‌ها به فهم بهتر دیدگاه‌های مختلف و کاهش تعارض‌ها کمک کرد و آموزش‌هایی که به ترکیب عقلانیت علمی و اخلاق دینی توجه دارند را نسل‌های آینده برای تصمیم‌گیری‌های بهتر و متعادل‌تر آماده کنند. از طرفی تدوین قوانین و مقرراتی که هر دو نوع عقلانیت را محترم بشمارد و از تعارضات غیرسازنده جلوگیری کند، می‌تواند به ثبات تصمیم‌گیری‌ها کمک کند. باید پذیرفت در برخی زمینه‌ها ممکن است عقلانیت دینی اولویت داشته باشد و در برخی دیگر عقلانیت تکنوکراتیک دارای اولویت باشد. از اینرو تنش میان عقلانیت تکنوکراتیک و عقلانیت دینی، واقعیتی است که در بسیاری از جوامع معاصر وجود دارد و نمی‌توان آن را نادیده گرفت. هر دو نوع عقلانیت ریشه در دیدگاه‌ها و ارزش‌های مختلف دارند و هر کدام نقاط قوت و محدودیت‌های خود را دارند. راه‌حل نهایی در تعامل و همکاری میان این دو عقلانیت است، به گونه‌ای که تصمیم‌گیری‌ها هم بر اساس دانش تخصصی و علمی باشد و هم با ارزش‌ها و اصول اخلاقی و دینی همخوانی داشته باشد. چنین ترکیبی می‌تواند به تصمیم‌گیری‌های عادلانه‌تر، کارآمدتر و پایدارتر در حکومت هایی که نظام دینی بر آن ها نقش اصلی دارد منجر شود.
شما می توانید مطالب و تصاویر خود را به آدرس زیر ارسال فرمایید.
bultannews@gmail.com
