از بزرگترین زلزله تاریخ در روسیه تا گنبد ایرانی که ۷۰۰ سال زلزله را به سخره گرفت

گروه فرهنگی: در پهنه‌ی دشت سلطانیه، جایی که گویی آسمان به زمین نزدیک‌تر است، گنبدی فیروزه‌ای‌رنگ با وقار و استوار، هفت قرن است که تاج افتخار معماری ایران را بر سر دارد. گنبد سلطانیه، این عظیم‌ترین گنبد آجری جهان، تنها یک بنای تاریخی باشکوه نیست؛ بلکه یک شاهکار مهندسی و یک درس‌نامه بی‌بدیل در زمینه مقاومت در برابر یکی از خشمگین‌ترین نیروهای طبیعت، یعنی زلزله، است.

به گزارش بولتن نیوز، درست همین دیروز، زمین با زلزله‌ای به بزرگی ۸.۸ ریشتر، سواحل شرقی روسیه را به شدت لرزاند و با ایجاد سونامی و تخریب ساختمان‌ها، بار دیگر قدرت ویرانگر خود را به رخ فناوری و سازه‌های مدرن کشید. در چنین دنیایی که بناهای امروزی در برابر لرزش‌های سهمگین زمین فرو می‌ریزند، این گنبد کهن، ساخته شده از آجر و ساروج، همچنان پابرجا ایستاده و گویی زلزله را به مبارزه می‌طلبد.

این بنا که در اوایل قرن چهاردهم میلادی (اوایل قرن هشتم هجری) به دستور اُلجایتو، ایلخان مغول، ساخته شد، در منطقه‌ای قرار گرفته که بخشی از کمربند لرزه‌خیز آلپ-هیمالیا است. ایران در طول تاریخ خود، شاهد زلزله‌های ویرانگری بوده که شهرهای بزرگی را با خاک یکسان کرده‌اند. برای درک بهتر شاهکار مهندسان گنبد سلطانیه، کافی است به چند نمونه از این بلایای طبیعی در ۷۰۰ سال اخیر اشاره کنیم:

زلزله ۱۷۸۰ تبریز: این زلزله که یکی از مرگبارترین زلزله‌های تاریخ بشر محسوب می‌شود، شهر بزرگ و آباد تبریز را که در فاصله‌ی نه‌چندان دوری از سلطانیه قرار داشت، به کلی ویران کرد و ده‌ها هزار کشته بر جای گذاشت.

زلزله ۱۹۶۲ بوئین زهرا: با قدرتی بیش از ۷ ریشتر، این زلزله بیش از ۱۲ هزار نفر را به کام مرگ کشاند.

زلزله ۱۹۹۰ رودبار و منجیل: این فاجعه هولناک با قدرت ۷.۴ ریشتر، حدود ۳۵ هزار کشته و صدها هزار بی‌خانمان بر جای گذاشت.

گنبد سلطانیه از تمام این آزمون‌های سخت و بی‌شمار لرزش‌های ثبت‌نشده دیگر، سربلند بیرون آمده است. اما راز این مقاومت افسانه‌ای چیست؟ پاسخ در نبوغ معماران آن نهفته است.

۱. ساختار دوپوسته هوشمند:
راز اصلی پایداری گنبد، در ساختار دوپوسته گسسته آن است. دو لایه گنبد، یکی داخلی و دیگری خارجی، به صورت مستقل و با یک فضای خالی در میانشان ساخته شده‌اند. این فضای خالی مانند یک دمپر یا ضربه‌گیر پیشرفته عمل می‌کند. هنگام وقوع زلزله، پوسته عظیم بیرونی بخش عمده‌ای از انرژی و فشار لرزه‌ها را جذب و مستهلک می‌کند، در حالی که پوسته داخلی که وظیفه حفظ پایداری فضای زیرین را بر عهده دارد، از ارتعاشات مستقیم و مخرب در امان می‌ماند.

۲. ترک‌های مهندسی‌شده برای تخلیه تنش:
ترک‌هایی که امروز بر بدنه گنبد دیده می‌شود، برخلاف تصور اولیه، نه نشانه ضعف، که گواهی بر هوشمندی سازندگان آن است. این ترک‌ها که در نقاط محاسبه‌شده‌ای ایجاد شده‌اند، در واقع مفاصل انبساط و انقباضی هستند که به بنا اجازه می‌دهند تا تنش‌های ناشی از تغییرات دما و لرزش‌های زمین را آزاد کند و از تمرکز فشار و فروریختن ناگهانی جلوگیری نماید.

۳. توزیع گسترده بار:
وزن سرسام‌آور گنبد ۵۰ متری با دهانه‌ای به قطر ۲۵ متر، به جای تمرکز بر چند نقطه، از طریق هشت جرز (پایه) بسیار قطور و قدرتمند به صورت کاملاً گسترده به پی و سپس به زمین منتقل می‌شود. این روش بارگذاری، ثبات و پایداری کل مجموعه را در برابر نیروهای جانبی زلزله به شکل چشمگیری افزایش می‌دهد.

گنبد سلطانیه که امروز در فهرست میراث جهانی یونسکو می‌درخشد، تنها یک مقبره یا یک مسجد نیست. این بنا یک دانشگاه مهندسی عمران است که ۷۰۰ سال قدمت دارد؛ سازه‌ای که بدون حتی یک میله فولادی یا ذره‌ای بتن، اصولی را به کار بسته که مهندسان امروزی همچنان در حال تحسین و مطالعه آن هستند. این گنبد، نماد پیروزی اندیشه و محاسبه بر نیروی کور طبیعت و سندی زنده از این حقیقت است که معماری ایرانی، همواره گفتگویی هوشمندانه میان انسان، مصالح و محیط اطرافش بوده است.