تجلی ادبیات تعلیمی در سروده های پروین اعتصامی

به گزارش بولتن نیوز، دکتر محمد جواد گودینی نویسنده، مترجم و استاد حوزه و دانشگاه نوشت: ادبیات تعلیمی گونه ای از ادبیات است که آموزش دادن، اندرز و بیان نکات اخلاقی و تربیتی را سرلوحه ی کار خویش قرار داده و در قالب شعر و نثر، پیامهای اخلاقی را به مخاطبان آموزش داده و نکاتی انسانی و تربیتی را منتقل می نماید.

ادب پارسی در بخش ادبیات تعلیمی، بسیار غنی و دارای منابع فراوانی است که این مهم را بر عهده داشته و شاعران و ادیبان تعلیمی با بهره گیری از زبانِ شیرین ادبیات (شعر، نثر، داستان پردازی، رمان و ...)، آموزش به مخاطبان را مبنای کار و آثار ادبی خود قرار داده اند. سرایندگانی سترگ همچون فردوسی طوسی، عنصر المعالی قابوس بن وُشمگیر، مولانا جلال الدین محمد بلخی، سعدی شیرازی، هلالی جُغتایی تا سرایندگانِ عصر نوین همانند پروین اعتصامی در آثار خود به مفهوم آموختن به دیگران و بهره گیری از شعر و ادب برای انتقال مفاهیم اخلاقی، اندرز و توصیه به دیگران (به ویژه جوانان و نوجوانان) بهره جسته اند و بخش گسترده ای از صفحات ادب پارسی به این بخش اختصاص یافته است.

قابوس بن وُشمگیر در کتاب ارزشمند "قابوس نامه" که از کتب ارزنده و قیمتی ادب تعلیمی در میان پارسی گویان است، به فرزندش گیلانشاه اندرز داده و می کوشد آداب اجتماعی، حکومت داری و ... را به او بیاموزد. این اثر از آثار فاخر ادب تعلیمی بوده که پدری به فرزند خویش اندرز می دهد و حاصل تجربیات خود را به او واگذار می نماید. وی در خصوص ادب سخن گفتن، رفتار محبت آمیز با مردم جامعه، نکوهش غرور، نکوهش شکم بارگی، نکوهش دشنام و ... تعالیم ارزنده ای به فرزند خویش منتقل می نماید. (بینامتنیت در ادبیات تعلیمی، ص17- 13).

سعید شیرازی نیز در آثار خود (به ویژه گلستان) به فضیلت هایی همانند اهمیت قناعت، فوائد خاموشی، آداب سخن گفتن صحیح و نیز سیره ی پادشاهان و آنچه شایسته است زمامداران به آن آراسته باشند و ... پرداخته و حاصل تجربیات ارزنده ی خویش را به مخاطبان در همه ی عصرها و نسل ها ارزانی می دارد.

پروین اعتصامی از شاعران معاصر ادب پارسی بوده که در آثار خویش به ادب تعلیمی اهتمامی فراوان داشته و از جمله به نکاتی اخلاقی همانند دوری از حرص و آز، ضرورت بهره گیری از عمر و دوری از تباه ساختن آن، اهمیت علم آموزی، قناعت ورزیدن در زندگی مالی، آراستگی به صبر و خویشتنداری و ... تاکید نموده است. پروین شاعر عصر پهلویِ اول بوده و از منظر خانوادگی، فرزند مردی دانشمند و اهل علم و فضل (یوسف اعتصام الملک) بوده و در جوانی با پسر عمویش ازدواج می کند؛ این ازدواج موفق نبوده و وی پس از چند ماه (کمتر از سه ماه) از همسر خویش جدا می شود و به خانه ی پدری اش باز می گردد. وی که مدتی را نیز به عنوان کتابدار در کتابخانه ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران روزگار گذراند، به سال 1320 در حالی که تنها 35 بهار از عمر کوتاه وی گذشت، بر اثر ابتلا به بیماری حصبه بدرود حیات گفت. پیکر شاعر جوان را کنار پدرش در قم به خاک سپردند. (شعر معاصر ایران، ص100؛ زندگینامه شاعران زبان فارسی، ص374).

پروین، سراینده ای نیک سخن و نکته سنج بوده و اشعارش سرشار از اندرزهای شیرین و نکات نغز اخلاقی و انسانی است. سروده های این بانوی ادیب ایرانی، آکنده است از اندرزهای حکیمانه و عبرت آموز. دیوان او نیز مجموعه ای است از قصیده ها، قطعه ها، مثنوی ها و چند مسمط که نخستین بار به سال 1314 با مقدمه ی شادروان ملک الشعراء بهای به زیور طبع آراسته گردید. (زندگینامه شاعران زبان فارسی، ص376).

او بانویی با درایت بوده و مفاهیم انسانی و اخلاقی را در قالب شعرهای تعلیمی به مخاطبان آموزش می دهد. به طور نمونه، وی در سروده ای زیبا و آرامش بخش، غم خوردن برای دنیا را به باد انتقاد گرفته و بر بهره گیری از زمان و زندگی در آرامش تاکید می نماید:

ای دل، عبث مخور غم دنیا را/ فکرت مکن نیامده فردا را

کُنج قفس چو نیک بیندیشی/ چون گلشن است فرغ شکیبا را

بشکاف خاک را و ببین آنگه/ بی مهریِ زمانه ی رسوا را

این دشت، خوابگاه شهیدانست/ فرصت شمار وقت تماشا را

از عُمر رفته نیز شماری کن/ مَشمار جَدی و عقرب و جوزا را...

آرامشی ببخش توانی گر/ این دردمند خاطر شیدا را (دیوان پروین اعتصامی، ص73).

وی همچنین در سروده ای کوتاه صفتِ پاکی را سزاوار فردی می بیند که از پلشتی هایی همچون خودخواهی، تن آسایی، بی تفاوتی و بی توجهی به حال و وضع نیازمندان و یتیمان و ... پاک و آراسته باشد و به فکر دیگران بوده و برای آنان جانفشانی نماید:

دانی که را سِزَد صفت پاکی؟/ آن کو وجود پاک نیالاید

در تنگنای پَست تن مسکین/ جانِ بلند خویش نفرساید

تا خَلق از او رسند به آسایش/ هرگز به عمر خویش نیاساید

آن روز که آسمانش بر افرازد/ از توسن غرور به زیر آید

تا دیگران گرسنه و مسکینند/ بر مال و جاه خویش نیفزاید

در محضری که مُفتی و حاکم شد/ زَر بیند و خلاف نفرماید

تا بر برهنه جامه نپوشاند/ از بهر خویش بام نیفزاید

تا کودکی یتیم همی بیند/ اندام طفل خویش نیاراید

مردم بدین صفات اگر یابی/ گر نام او فرشته نهی، شاید (همان، ص112).

وی در ستایش علم آموزی و ترغیب کردن مخاطبان به فراگیری دانش و معرفت و سودمندی دانش، چنین سروده است:

ای خوشا خاطر ز نور علم مشحون داشتن/ تیرگی ها را ازین اقلیم بیرون داشتن

همچو موسی بودن از نور تجلی خدا/ گفتگوها با خدا در کوه و هامون داشتن

پاک کردن خویش را ز آلودگی های زمین/ خانه چون خورشید در اقطار گردون داشتن

بی حضور کیمیا، از هر مسی زر ساختن/ بی وجودِ گوهر و زر، گنج قارون داشتن

علم و عقل و هوش را با یکدگر آمیختن/ جان و دل را زنده زین جانبخش معجون داشتن ... (همان، ص163).

پروین در اشعاری درس آموز، حکایتی تلخ را ایراد نموده که انسان را به فکر فرو برده و حس نوع دوستی، مهرورزی نسبت به رنج و مشکلات دیگران را تقویت می نماید؛ حکایت دختر کوچکی که پدرش بر اثر تهیدستی، نیازمندی، بیماری و نیامدن پزشک به بالین وی، با دنیا وداع کرده و اکنون دختر خردسالش را با کوهی از مشکلات رها نموده و آن فرزند بی نوا با پدرِ در خاک خفته اش نجوا می کند:

به سر خاک پدر، دخترکی/ صورت و سینه به ناخن می خست

که نه پیوند و نه مادر دارم/ کاش روحم به پدر می پیوست

گریه ام بهر پدر نیست که او/ مُرد و  از رنج تهیدستی رَست

زان کنم گریه که اندر یَم بخت/ دام بر هر طرف انداخت گسست

شصت سال آفتِ این دریا دید/ هیچ ماهیش نیفتاد به شَست

پدرم مرد ز بی دارویی/ وَ ندرین کوی، سه داروگر هست

دل مسکینم از این غم بگداخت/ که طبیبش به بالین ننشست

سوی همسایه پِی نان رفتم/ تا مرا دید، در خانه ببست

همه دیدند که افتاده زپای/ لیک روزی نگرفتندش دست ... (همان، ص205).

پروین در سروده ای بسیار زیبا و دلنشین که از شاهکارهای ادبی وی محسوب می گردد، جریان ولادت حضرت موسی(ع) در زمانه ی ستمگری فرعونیان و انداختن گاهواره اش به دریا از سوی مادر را به تصویر کشیده و الطاف پروردگار متعال را در یاری بندگانش در شرایط دشوار به زیبایی بیان نموده است. این سروده سراسر امید، توکل، خوش بینی به آینده و نگاه داشتن به الطاف پنهان خداوند بلند مرتبه است.

وی در برخی از ابیات این سروده ی دلپسند چنین گفته است:

مادرِ موسی چو موسی را به نیل/ در فِکَند از گفته ی ربّ جَلیل

خود ز ساحل کرد با حسرت نگاه/ گفت کای فرزند خُرد بی گناه

گر فراموشت کند لطف خدای/ چون رهی زین کشتی بی ناخدای...

ما گرفتیم آنچه را انداختی/ دست حق را دیدی و نشناختی؟

در تو تنها عشق و مهر مادری است/ شیوه ی ما، عدل و بنده پروری است

نیست بازی کار حق، خود را مباز/ آنچه بردیم از تو، باز آریم باز

سطح دریا از گاهوارش خوشتر است/ دایه اش سیلاب و موجش مادر است

رودها از خود نه طغیان می کنند/ آنچه می گوییم ما، آن می کنند...

ما بَسی گم گشته، باز آورده ایم/ ما بسی بی توشه را پرورده ایم

میهمان ماست هر کس آشناست/ آشنا با ماست، چون بی آشناست

ما بخوانیم، ار چه ما را رد کنند/ عیب پوشیها کنیم، ار بد کنند...

ما که دشمن را چنین پرورده ایم/ دوستان را از نظر، چون می بریم؟

آنکه با نمرود این احسان کند/ ظلم، کی با موسی عمران کند؟

این سخن، پروین نه از روی هوی ست/ هر کجا نوری است، ز انوار خداست (همان، ص398- 395).

وی در پندی شیرین، توصیه نموده از دوره ی جوانی به خوبی و نیکی بهره برداری شود؛ پیش از آن که این دورانِ نه چندان طولانی به سر آمده و دوران پیری و کهنسالی فرا رسد:

جوانی چنین گفت روزی به پیری/ که چون است با پیری ات زندگانی؟

بگفت اندرین نامه حرفی است مبهم/ که معنیش جز وقت پیری ندانی

تو، بِه کز توانایی خویش گویی/ چه می پرسی از دوره ی ناتوانی؟

جوانی نکودار کاین مرغ زیبا/ نماند در این خانه ی استخوانی

متاعی را که من رایگان دادم از کف/ تو گر می توانی مده رایگانی ... (همان، ص415).

خلاصه این که پروین شاعری توانا در عصر معاصر بوده که با وجود کمی سن و کوتاهی عمر، سروده های ارزنده ای به ویژه در بخش ادبیات تعلیمی از خود به یادگار گذاشت که حاوی درس ها، نکته ها و آموزش های اخلاقی، تربیتی و رفتاری فراوانی است. به دیگر سخن می توان پروین را از سرآمدان ادب تعلیمی معاصر در شعر پارسی توصیف نمود و برخی سروده هایش از شهرت، ارزش و جایگاه ادبی بالایی برخوردار است. از این رو مطالعه ی همراه با تدبر و اندیشه ی سروده های این بانوی شاعر، نکته های آموزشی بسیاری را به همراه دارد.

فهرست منابع:

1- اعتصامی، پروین، دیوان شعر، نشر سنبله 1384

2- جلیلی جشن آبادی، صبا، رحیمی، سید مهدی، بینامتنیت در ادبیات تعلیمی (با تمرکز بر قابوس نامه و تعالیم پتاح حوتب؛ کهن ترین فرزند نامه ی جهان)، مجله ی ادبیات تعلیمی، شماره 52، 1400

3- شعر دوست، علی اصغر، شعر معاصر ایران، نشر شهر یاران 1392

4- کاسب، عزیز اله، زندگینامه شاعران زبان فارسی، انتشارات گلی 1384