روایت جهانی از جهش علمی ایران

به گزارش بولتن نیوز،غفوریان- درحالی چهل و سومین سالگرد انقلاب اسلامی را می‌گذرانیم که آیینه این چهار دهه مجموعه‌ای از فراز و نشیب‌های گوناگون در عرصه‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، نظامی و علم و فناوری را منعکس می‌کند؛ فراز و نشیب‌هایی که برخی از آن‌ها مملو از افتخار و غرور است و از صعود و پیشرفت کشور حکایت دارد و البته برخی نیز جای نقد جدی و آسیب‌شناسی دارد. با این حال و به‌طور مشخص عرصه علم و فناوری به‌گواه آمارهای بین‌المللی در این چهاردهه همواره سیر صعود و بالندگی را طی کرده است. در برخی زمینه‌ها همچون حوزه نانوفناوری، ما در صدر کشورهای پیشروی جهان هستیم و در عرصه‌هایی همچون سلول‌های بنیادی، زیست فناوری و دانش‌بنیان‌ها نیز اگرچه همچنان در مسیر ارتقا و پیشرفتیم اما اکنون نیز صاحب جایگاه‌های آبرومندی در جهان هستیم. ما در این گزارش بخشی از عرصه‌های عمده حوزه علم و فناوری کشور در این چهار دهه را مرور می‌کنیم و البته بابت این پیشرفت‌ها به احترام دانشمندان، پژوهشگران و فناوران این سرزمین بزرگ، تمام ‌قد می‌ایستیم و به حضورشان افتخار می‌کنیم.
نانو؛ ایران در قله های افتخار جهان
فناوری نانو یکی از معدود فناوری‌هایی است که در دوران پیش از انقلاب اسلامی، حتی در سطح دنیا هم آن‌چنان مطرح و توسعه‌یافته نبود؛ امّا اکنون با وجود این‌که زمان زیادی از ظهور این فناوری در دنیا نمی‌گذرد و در شرایطی که بی‌سابقه‌ترین تحریم‌های اقتصادی تاریخ ایران بر کشور گذشته، جمهوری اسلامی ایران با علم فناوری نانو همراه شده و امروزه ایران چهارمین کشور پیشرو دنیا در زمینه تولیدات فناوری نانو است. در سال‌۲۰۱۵میلادی، ۶۶۹۰‌مقاله مرتبط با فناوری نانو توسط محققان ایرانی به ثبت رسید که معادل ۷۲/۴ درصد از کل مقالات نانوی منتشـرشـده در سال‌۲۰۱۵ بود. ایران با این سهم از تولید علم نانو همانند سال‌۲۰۱۴ در رتبه هفتم دنیا قرار گرفت. این جایگاه در حالی به‌دست آمد که کشور در سال‌۲۰۰۱ و قبل از تأسیس ستاد فناوری نانو که تعداد معدودی از محققان و دانشمندان ایرانی با این فناوری نوظهور آشنا بودند، با انتشار ۱۰‌مقاله نانو در رده‌۵۷ دنیا و ششم منطقه غرب آسیا قرار داشت. در سال‌های بعد، ایران همواره یک روند صعودی را در تولید علوم نانو طی کرده به‌طوری که از انتشار سالانه ۱۰‌مقاله نانو به انتشار روزانه ۱۸‌مقاله رسید. متوسط درصد رشد سالانه مقالات نانوی ایران در سـال‌های‌۲۰۰۱ تا ۲۰۱۵ حدود ۵۱‌درصد بوده است. این تعداد از مقالات نانو حدود یک‌پنجم از کل مقالات علمی ایران را شامل می‌شوند. به طور کلی تعداد مقالات علمی به‌عنوان پارامتری برای سنجش و مقایسه رشد علمی افراد، دانشگاه‌ها و کشورها به‌شمار می‌رود و بیانگر بازدهی علمی آن‌هاست. طبق گزارش «استت‌نانو» بیش از ۴۲ درصد از مقالات نانوی دنیا در سال ۲۰۲۱ را محققان چینی نگاشته و منتشر کرده‌اند. آمریکا، هند و ایران به ترتیب با 11.5، 9.4 و 5.5 درصد در رده بعدی قرار دارند.
جایگاه کشورهای منطقه در نانو
آن‌چه این آمار حکایت می‌کند، رتبه نخست و بلامنازع ایران در حوزه نانوفناوری در منطقه است و کشورهایی همچون عربستان در رتبه 8، پاکستان 16 و ترکیه در رتبه 18 قرار دارند. ضمن این‌که کشورهایی همچون کره جنوبی، ژاپن، انگلیس، روسیه، فرانسه و... در رتبه‌های پس از ایران جای گرفته‌اند.
ساخت ۷۸۳ محصول و دستگاه ایرانی نانو
بنابر آخرین آماری که از سوی ستاد نانوی کشور منتشر شده است، درمجموع ۳۰۶ شرکت اقدام به توسعه محصولات نانو کرده‌اند؛ ۲۴۶ شرکت در بخش توسعه محصول و ۶۰ شرکت در بخش توسعه دستگاه فعالیت داشته‌اند که این شرکت‌ها تا پایان تابستان سال ۱۴۰۰ بالغ بر۷۸۳ محصول و دستگاه مبتنی بر فناوری نانو تولید کرده‌اند که تمام تاییدیه‌ها را گرفته و وارد بازار شده‌اند. محصولات نانوی این شرکت‌ها به بیش از ۴۱ کشور دنیا از جمله کشور‌های پیشرفته از قبیل کره جنوبی، استرالیا، چین، مالزی، اندونزی، روسیه، ترکیه و کشور‌های همسایه، کشور‌های اروپایی مثل انگلیس، آلمان، اسپانیا، فرانسه، آمریکای لاتین، کانادا و کشور‌های آفریقایی صادرمی‌شوند؛ بنابراین جغرافیای صادرات محصولات مبتنی بر فناوری نانو بسیار گسترده است.
سلول‌های بنیادی؛ رتبه اول در منطقه و 13 در جهان
در زمینه تولید علم در حوزه سلول‌های بنیادی، ایران رتبه اول منطقه و 13 در جهان است. بیش از ۱۶۰ شرکت دانش‌بنیان در کشور درحال فعالیت‌اند و ۲۱ مرکز پیوند سلولی، به مردم خدمات ارائه می‌کنند؛ خدماتی که مرهون تلاش‌های پروفسور آشتیانی و پژوهشگاه رویان است. تسنیم هفته گذشته در گزارشی دراین‌باره نوشت: «پژوهشگاه رویان به عنوان مرکزی که در اواخر دهه 60 راه‌اندازی شد، امروز یکی از مطرح‌ترین پژوهشگاه‌های علوم سلولی در منطقه و جهان است. تاسیس پژوهشگاه رویان به همت مرحوم پروفسور کاظمی آشتیانی، زمینه فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان زیادی را فراهم کرده است. از ارائه راهکار برای درمان قطعی بیش از 70 بیماری صعب‌العلاج تا درمان ناباروری و بومی‌سازی روش درمانی کارتیسل یا به عبارتی مهندسی و آموزش ژن در این مرکز صورت می‌گیرد که این‌ها نمونه‌هایی از دستاوردهای حاصل‌شده از ترویج علم سلول‌های بنیادی است که از اواخر دهه 60 توسط پروفسور کاظمی آشتیانی پیگیری و با تاسیس پژوهشکده رویان در سال 1377 به مرحله جدیدی وارد شده است. در زمینه تولید علم در حوزه سلول‌های بنیادی، ایران رتبه اول منطقه و 13 در جهان است.»
فعالیت 6500 شرکت دانش بنیان و گزارش یونسکو
ایران در حوزه شرکت‌های دانش‌بنیان و تجاری‌سازی فعالیت‌های آن‌ها،اکنون مسیر امیدوارکننده‌ای را با فعالیت 6500 شرکت طی می‌کند. گزارش جدید یونسکو نشان می‌دهد رتبه ایران در نوآوری از 106 به 61 ارتقا یافته است. این گزارش که ماه قبل منتشر شده، وضعیت کشورها را در حوزه فناوری و نوآوری بررسی کرده و به عملکرد آن‌ها طی پنج‌سال گذشته نگاهی انداخته است. یونسکو برای ارزیابی این شاخص در کشورهای مختلف معیارهای متعددی دارد، از جمله: تعداد اختراعات ثبت‌شده، آمار مقالات منتشرشده در نشریات معتبر علمی، میزان فروش محصولات نانو، میزان بازگشت نوآوران و فناوران ایرانی مقیم خارج به کشور، تعداد دانشجویان بر اساس مقاطع و رشته‌های تحصیلی، سهم زنان در دانشگاه‌ها و میزان حمایت‌های مالی صندوق ملی پژوهش و فناوری از پروژه‌های دانش‌بنیان. طبق این معیارها، رتبه کشور ما در شاخص جهانی طی سال‌های 2015 تا 2019 با ارتقای قابل‌توجهی از رتبه 106 به 61 رسیده است؛ این یعنی رشد 45 پله‌ای ایران در شاخص جهانی نوآوری.
پیشتازی دانشگاه های ایران در رقابت منطقه‌ای
در بین 100 دانشگاه برتر قاره آسیا، نام 7 دانشگاه ایرانی هم می‌درخشد؛ آن هم نه فقط دانشگاه‌های نامدار و دارای سابقه طولانی، بلکه برخی دانشگاه‌های شهرهای کوچک هم پا به عرصه رقابت علمی بین‌المللی گذاشته‌اند تا توان اندیشه ایرانیان را بیش از گذشته ‌اند.
47 دانشگاه ایرانی در رده بندی تایمز
یکی از معتبرترین سیستم‌های بین‌المللی رتبه‌بندی دانشگاه‌ها، پایگاه تایمز است که در ارزیابی سال 2021 دانشگاه‌های آسیایی، 551 دانشگاه از 30 کشور قاره کهن را در گزارش خود جای داده است. در این رتبه‌بندی، سهم امسال ایران 47 دانشگاه است در حالی که در سال گذشته 40 دانشگاه بود. مهم‌تر از آن، افزایش تعداد دانشگاه‌های ما در بین 100 رتبه اول این ارزیابی است.
از کردستان تا بابل و کاشان
جالب است که بالاترین رتبه ما در این رتبه‌بندی آسیایی را دانشگاه علوم پزشکی کردستان کسب کرده و در جایگاه 45 آسیا قرار گرفته است. بعد از آن هم دانشگاه صنعتی شریف (رتبه 58)، دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل (رتبه59)، دانشگاه صنعتی امیرکبیر ( رتبه70)، دانشگاه علم و صنعت (رتبه 76)، دانشگاه علوم پزشکی تهران(رتبه 94)و دانشگاه کاشان(رتبه 100)، شش دانشگاه دیگر ایران در فهرست صدتایی‌های آسیا هستند.
رتبه 15 جهان در تولید علم
چندی قبل علی خیرالدین معاون وزارت علوم، تحقیقات و فناوری درباره جایگاه ایران در تولید علم چنین گفت: جایگاه علمی ایران در بحث تولیدات علمی وضعیت خوبی است؛ اکنون از نظر تولید علم در منطقه رتبه اول و در دنیا رتبه ۱۵ را داریم اما از نظر فناوری رتبه ۷۱ را داریم؛ زیرا آن‌گونه که باید از امکانات گسترده‌ موجود برای تجاری‌سازی علم استفاده نکرده‌ایم. در همین زمینه نیز خبرگزاری فارس، 11بهمن در گزارشی نوشت: «بر اساس گزارشی که توسط وب‌سایت بین‌المللی «Web of Science» منتشر شد: «ایران با نرخ رشد علمی 10.4 درصدی در سال ۲۰۱۹ ، در میان ۲۵ کشور برتر جهان در رتبه دوم قرار دارد.» همچنین بـه گـزارش دو پایـگاه معتبـر علمـی
New Scientist و Metrix Science ،جمهـوری اسلامی ایـران بـا نرخ رشـد ۱۱ برابـر متوسـط جهانی، رتبـه نخسـت رشـد علمی را در بیـن سال‌های ۲۰۰۹-۱۹۸۰ دارا بـوده اسـت. این آمارها نشان می‌دهد ایران سریع‌تر از هر کشور دیگری در دنیا در مسیر پیشرفت علم و فناوری حرکت می‌کند. به طوری که سهم ایران از تولید علم دنیا در سال ۱۹۹۸ از 0.07 درصد ، به ۲ درصد در سال ۲۰۲۰ می‌رسد. یعنی سهم ایران از تولید علم دنیا نسبت به جمعیت کشور بیش از دو برابر شده است.
ارتقای علمی ۳۶ پله‌ای ایران در۲۴ سال اخیر
بر اسـاس نتایجی که پایگاه اسـتنادی «SCImago» منتشر کرده است، تعـداد مـدارک علمـی ثبت‌شـده از جمهـوری اسلامی ایـران در سـال ۱۹۹۶ میلادی با ۸۵۰ مـورد در رتبه ۵۴ جهان قرار داشته و در سـال ۲۰۲۰ ،تعـداد مـدارک و مسـتندات علمی کشـور به ۷۴۴۴۰ مورد افزایش یافته اسـت که نسـبت به سـال ۱۹۹۶، رشـد ۸۶/۵۷ برابری را نشـان می‌دهد و در این سـال، جایگاه ایران در دنیا، به رتبه ۱۶ ارتقا پیدا کرده اسـت.
روند افزایشی تعداد مقالات داغ و پراستناد ایران در ISI
یکی از معیارهای سنجش کیفیت مقالات دنیا، شاخصی است که پایگاه اطلاعات علمی «Clarivate Analytics» یا همان ISI تنظیم کرده است. در سال ۲۰۰۷، براساس این شاخص، ۵۶ مقاله از تمام مقالات برتر جهان متعلق به ایران بوده‌است، اما در سال ۲۰۱۹، این عدد به ۴۷۳ مقاله رسیده‌است؛ یعنی تقریباً هشت‌برابر شده‌است. همچنین رتبۀ ما در این زمینه، از ۳۸ در سال ۲۰۱۱، به ۱۷ در سال ۲۰۱۹ رسیده‌است که نشان‌دهندۀ رشد کیفی مقالات ما در فهرست مقالات پراستناد دنیاست.
جایگاه ۲۱ در ثبت جهانی اختراعات
در حوزه اختراعات نیز ایران به دستاوردهای درخوری دست یافته است. ایسنا 2 بهمن 1400در گزارشی این‌طور می‌نویسد: «بر اساس آخرین گزارش منتشرشده از سوی سازمان جهانی مالکیت فکری، ایران در سال ۲۰۲۱ در ثبت اختراعات رتبه بیست‌ویکم، در ثبت علایم تجاری رتبه سوم و در ثبت طرح‌های صنعتی که شامل اپلیکیشن‌ها و دستگاه‌های دارای نوآوری می‌شود، رتبه دوازدهم را کسب کرده‌ است و در مجموع ایران در مالکیت فکری در جایگاه یازدهم دنیا قرار دارد و این در حالی است که به دلیل نبود زیرساخت‌ها و عدم کاربردی‌شدن دستاوردهای فناورانه در صنعت، اثرات این رتبه‌ها در صنعت و اقتصاد هویدا نشده است.»
رفع وابستگی در نیروی انسانی
در کنار همه آن‌چه از پیشرفت و پیشگامی در حوزه‌های علم و فناوری در 4دهه گذشته و پس از انقلاب اسلامی رخ داده است، یک شاخص اصلی، دلنشین‌تر از همه آمار و ارقام است که دکتر سورنا ستاری، معاون علمی رئیس‌جمهور، آن را این‌گونه روایت می‌کند: باید از رفع وابستگی‌ها و سرمایه بزرگی که این روزها ما به آن افتخار می‌کنیم که آن هم سرمایه نیروی انسانی کارآمد است، صحبت کنیم؛ قبل از انقلاب اسلامی صنایع ما با تکیه بر خارجی‌ها فعالیت می‌کردند و نیروی انسانی متخصصی نداشتیم؛ اما امروز فقط با مقایسه نیروی انسانی که سرمایه بزرگی برای ما محسوب می‌شود، می‌توان تفاوت‌ها را مشاهده کرد. در سال ۵۷ فقط ۱۷۵ هزار دانشجو داشته‌ایم؛ در حالی که هم‌اکنون تعداد دانشجویان کشورمان حدود سه‌ونیم میلیون نفر است.