«حکمتِ حکومت» در مناقشات قفقاز

گروه بین الملل- سالار سیف‌الدینی پژوهشگر مسائل قفقاز  طی یادداشتی نوشت: درست صد سال پیش در چنین روزهایی بود که یحیی کاشانی (پدر مرحوم انور خامه ای) سلسله یادداشت‌های طولانی خود را پیرامون تحولات قفقاز در پایان جنگ نخست جهانی در روزنامه ایران به اتمام رسانید. این رشته مقالات مجموعه‌ای از بهترین داده‌های جغرافیایی و سیاسی در خصوص احزاب و بازیگران این خطه محسوب می‌شود.
به گزارش بولتن نیوز، پس از جدایی این منطقه از ایران طی معاهدات گلستان و ترکمانچای، حساسیت ایرانی‌ها به منطقه دوچندان شد، زیرا خصلت این ناحیه روشن شدن سریع آتش منازعه و سرایت دامنه آن به نواحی دیگر است. بنابراین این منطقه در ادراک ژئوپلیتیک ایران جایگاه خاصی دارد.
پیشینه آتش فتنه جنگ‌های قومی در این ناحیه به سال‌های ۱۹۰۷-۱۹۰۵ در ایروان، بادکوبه و نخجوان می‌رسد. در همان سال‌ها نیز ایران تحت تأثیر امواج این رشته درگیری‌ها قرارگرفت و برخی از طرفین منازعه تلاش کردند تا دامنه آن را به تبریز و همدان و سبزوار بکشانند.
در اواسط ربیع الثانی ١٣٢٣ مظفرالدین شاه که در سفر فرنگ بود از صدراعظم عین‌الدوله، خواست که طی تلگرافی از وین به تهران حکم شود که: «نباید گذاشت در داخله نسبت به ارامنه بعضی اقدامات شود... زودتر جلوگیری نموده و با وزیر امورخارجه و مشیرالسلطنه گفت‌و‌گو کرده هر چه که لازم است اقدام شود.»
مسئولین دولتی علاوه بر داخل، در قفقاز هم تلاش کردند که جلوی این درگیری‌های خونین را بگیرند و تا حدودی هم موفق شدند، حبل‌المتین گزارش‌های مختلفی را در این باره منتشر کرده است: «کفایت مأمورین ایرانی طوری جلوه‌گر شد که به کرات حکام محلیه روس در مواقع عدیده به قونسول‌های دولت علّیه برای اسکات نایره فتنه متوسل شده‌اند و بعد به مراسله رسمی از آنها اظهار تشکر کرده‌اند، چنانچه در تفلیس و ایروان و غیره».
حاج میرزا حسن آقا مجتهد و حاجی میرزا عبدالکریم آقای امام جمعه دو تن از علمای وقت تبریز نقشی بسزا در اطفای تنش‌هایی داشتند که برخی قصد زبانه شعله‌های آن به شهرهای ایران داشتند. حبل‌المتین در گزارش خود از این ماجرا نوشته بود:
«... ارامنه که به حضور حضرت امام جمعه آمده و ملتجی شده بودند...» امام جمعه گفته بود: «... این ارامنه که در اینجا هستند حقیقتاً به اسلام پناه آورده و تابع اسلام می‌باشند و سپس «... مردم که اجتماع کرده بودند با هزار وسیله و تمهید ترسانیده و [امام جمعه] خودشان فرمودند ساکت باشید و شورش و غوغا را طالب نشوید...» و آن‌گاه نیز که
«... بعضی جُهال و کسان فتنه‌جو در جواب می‌گفتند که مسلمانان قفقازیه استمداد کرده‌اند...» وی اظهار داشت: «... که آن مسلمانان در اداره و تحت حکومت و سلطنت علیحده [یعنی روسیه] و شما مسلمانان علیحده [یعنی ایران هستید] از شورش و فتنه شما ثمری به آنها عاید نخواهد شد».
لذا مرور اقدامات دولت و جامعه ایرانی در طی صد سال گذشته مؤید وجود سنت بی‌طرفی فعالانه است. نگاه ایران به این مناقشه از موضع ریش‌سفیدی و پدرانه است نه سوداگرانه. اما شرط ضروری برای این جایگاه نیز حفظ بی‌طرفی است.
بدیهی است که حفظ بی‌طرفی در چنین مناقشاتی بسیار سخت و دشوار است و گاه به هزینه گزافی تأمین می‌شود. زیرا هر یک از نیروها تلاش می کنند تا پای ایران که با همه نواحی درگیر، مرز زمینی دارد باز کنند. نگاه ایران به مسأله نه مانند برخی از کشورها «سوداگرانه» است و نه مانند برخی دیگر از کشورهای همسایه «متعصبانه و سودازده». وزارت امورخارجه، شورای عالی امنیت ملی در همه صحبت‌ها و مذاکرات یا بیانیه‌های خود در این خصوص اعلام کرده‌اند که ایران خواهان حل و فصل مناقشه از طرق مسالمت‌آمیز و دیپلماسی و همچنین مذاکره دو طرف بدون دخالت قدرت‌های فرامنطقه‌ای است.
این موضع اصولی ایران نزدیک به بیست سال است که تکرار می‌شود و مبتنی بر سند مصوب شورای عالی امنیت ملی و در نتیجه خرد جمعی است. اصابت خمپاره‌ها و ترکش‌های این مناقشه به آبادی‌ها و مراتع مرزنشین‌های ما و ویرانی برخی از خانه‌های شهروندان ایران، نشان می‌دهد که سیاست پرهیز از جنگ تا چه اندازه اصولی و مبتنی بر واقعیت‌های میدانی است. هنگامی که وزارت خارجه تأکید می‌کند مناقشه قره باغ راه حل نظامی ندارد، صرفاً یک شعار ساده نیست، جغرافیای منطقه به گونه‌ای نیست که بتوان اختلافات مرزی را از طریق جنگ در کوتاه مدت حل و فصل کرد.
جنگ‌های طولانی و فرسایشی نیز آسیب‌ها و هزینه‌های خود را دارد که امروزه قدرت‌های متوسط و بزرگ نیز حاضر به پذیرش ریسک آن نیستند. از همین‌رو است که پیشنهاد ایران «حل صلح‌آمیز» مسأله است و از هیچ راه حل نظامی حمایت نمی‌کند. در عین حال ایران سعی دارد موازنه‌ای بین طرفین ایجاد کند تا گزینه میانجیگری خود را حفظ کند. در بین سه کشور همسایه قفقاز جنوبی، ایران تنها کشوری است که با هر سه رابطه دیپلماتیک و سیاسی دارد و این امتیازی برای ایران محسوب می‌شود. ایران باید همواره این روابط را سالم نگه دارد و تهدیدهای ناشی از جغرافیا را مرتفع سازد.
ایران همان‌گونه که مسیر زمینی نخجوان را برای جمهوری آذربایجان باز نگه داشته است، مرز خود، مغری را نیز فعال نگه می‌دارد و این یکی از نکات مهم مربوط به بی‌طرفی فعال و موازنه مثبت است. حکمت این سیاست در سنت و تاریخ دولتداری است بنابراین تهران نگاه مختص خود را در این زمینه دارد و از هیچ کشور دیگری تبعیت نمی‌کند بلکه حکمت حکومت اقتضا می‌کند که سیاست مستقل ملّی را سرلوحه خود قرار دهد که امروز در بی‌طرفی فعال خلاصه می‌شود.