پویانمایی و تجربه های جدید در ایران

به گزارش بولتن نیوز، پویانمایی یا انیمیشن نمایش سریع و پشت سرهم از اثر هنری دو بعدی یا موقعیت های مدل های واقعی برای ایجاد توهم حرکت است. این توهم که ناشی از خطای دید انسانی است به وسیله تکنیک های ابتدایی دیروز تا پیشرفته امروز، همواره برای انسان ها از جذابیت برخوردار بوده است.
شاید باورکردنی نباشد اما ایجاد تلاش برای انتقال معنا در قالب القای حس حرکت، به زمان هایی بسیار دور و زندگی غارنشینی باز می گردد؛ یعنی زمانی که در سنگ نوشته های روی دیوارهای غار، تلاش شده است تا با خلق تصاویری ابتدایی، حرکت حیوانات و انسان ها به تصویر کشیده شود.
پس از آن و در طول سالیان، این تلاش همواره وجود داشته و برای مردم جذاب بوده است. دوره ای این تلاش با هدف انتقال معنا و ثبت برای گریز از نابود شدن بوده و در دوره های بعد با نیت سرگرمی رشد کرده و در نهایت به جایگاه امروزین خود رسیده است؛ جایگاهی مهم و حساس که این شیوه به عنوان روش اثرگذاری غیرمستقیم و ناخودآگاه نقش حساسی در انتقال مفاهیم و کارکردی ایدئولوژیک دارد. به همین دلیل پویانمایی ها که با هدفی سرگرم کننده و با گروه مخاطبی عمده در قالب کودکان و نوجوانان شکل گرفته است به جایی رسیده که امروز بخشی کاملا و انحصارا مختص بزرگسالان دارد؛ به این معنی که برخی از این پویانمایی ها اصلا برای کودکان تولید نمی شوند و مخاطبان آن نیز قرار نیست که کودکان باشند.
ورود کارگردانان برجسته و مشهوری چون «تیم برتون» (متولد1958) کارگردان مستقل ساز هالیوودی در انیمیشن و ساخت دو اثر برجسته در این قالب (کابوس قبل از کریسمس 1993، عروس مرده 2005) که با موفقیت و استقبال زیادی هم مواجه شده اند، نشان از اقبال و جذابیت این قالب از فیلم، هم برای تولید کنننده اثر از جهت انتقال معنا و هم جذابیت بصری دنبال کردن برای مخاطب بزرگسال دارد.

**نمونه هایی که کودکانه نیست
شاید به نظر برسد که استفاده از شکل کودکانه کارتون یا پویانمایی برای انتقال مفاهیمی که اصلا کودکانه نیستند پدیده ای جدید و تازه است اما از زمان ابداع پویانمایی در اشکال ابتدایی تا به امروز از این قالب برای بیان مفاهیمی عمیق و بزرگسالانه استفاده شده است. میزان اثرگذاری و قدرت پویانمایی در سینمای جهان به درجه ای از اهمیت رسیده است که این آثار می توانند ارجاعی برای فیلمسازی در دنیای واقعی قرار بگیرند. مثال هایی که در ادامه می آید به صورتی موجز اشاره به سبقه و قدرت این سبک دارند:
«بلادونای غم و اندوه» (1973) انیمیشنی ژاپنی برگرفته از کتابی فمینیستی و درباره زنی است که پس از ازدواجش توسط یک بارون مورد تجاوز قرار می‌گیرد و از آن‌ پس در غم و اندوه و ترس زندگی می‌کند و می‌خواهد از آن فرد انتقام بگیرد. در واقع این فیلم، داستان زنی را روایت می‌کند که مورد خشونت قرار گرفته و از لحاظ روانی آسیب می‌بیند.
«فریتز گربه» ساخته سال (1972) برگرفته شده از کتابی با همین نام و نخستین فیلم کارتونی با برچسب مخصوص بزرگسالان در تاریخ فیلم سازی ایالات متحده آمریکا است. کانون توجه فیلم بر روی گربه‌ای انسان نماست که شخصیت اسکیپ هینانت او را فریتز صدا می‌کند. اتفاقات فیلم در شهر نیویورک است و زمان دهه 1960 را به صحنه کشیده‌است. فریتز در خلال فیلم همواره دنبال یک زندگی مملو از خوشی و شادی است، او بی درنگ در پی افزایش آگاهی‌ها سیاسی و اجتماعی خود می‌باشد. اشاره فیلم بیشتر بر روی بازی‌های سیاسی مثل چپی و راستی بودن، پارتی بازی‌های قومی و نژادی، دوران دانشجویی و روزگار سرد و بی احساس می‌باشد.
پاپریکا (2006) دستگاهی که گروهی از دکتران متخصص از آن برای ورود به رویاهای بیماران شان استفاده می کرده اند دزدیده شده و ممکن است از آن برای مقاصد شومی استفاده شود. هرج و مرج همه جا را فرا گرفته، و تنها یک دکتر زن بنام «پاپریکا» است که می تواند به این وضعیت پایان دهد. این انیمیشن بهترین انیمیشن سال 2006 بوده به صورتی که «کریستوفر نولان» کارگردان مشهور هالیوود برخی سکانس های فیلم پرفروشش تلقین را با الهام از آن ساخته است.

**پویانمایی در ایران
برای خلق پویانمایی می توان از یک دوربین، رایانه و یا پروژکتور با فناوری های نو استفاده کرد. البته متداول ترین شکل برای نمایش پویانمایی ها، سینما یا ویدئو است.
امروزه اغلب تولیدکنندگان به دلیل صرفه اقتصادی و امکانات روزافزون زنده نگاری رایانه‌ای، ترجیح می‌دهند از این ابزار استفاده نمایند. قواعد هنری این تکنیک، تفاوتی با دیگر تکنیک‌های سینما و پویانمایی ندارد؛ اما بیشتر مراحل تولید در رایانه انجام می‌گیرد. شیرشاه، شهر اشباح و سه قلوهای بلویل نمونه‌هایی از پویانمایی‌های سنتی، با کمک فناوری رایانه ای در دنیا هستند.
پویانمایی همانطور که از تاریخ تلاش های کلایسک در این زمینه گفته شد، سابقه طولانی ای در ایران دارد به صورتی که منشا آن را می توان به عصر برنز نسبت داد. ظرف های سفالی متعلق به 5200 سال قبل که در شهر سوخته ی سیستان و بلوچستان پیدا شده، این مساله را به اثبات می رساند. این ظروف سفالی شامل مجموعه‌ای از طراحی‌هاست که بزی را در حال پریدن بر روی درخت و خوردن برگ نشان می‌دهد. همچنین ظروف سفالی با تصاویر پیوسته را می‌توان در سراسر تاریخ ایران پس از اسلام نیز یافت. چنین طراحی‌هایی را می‌توان از اولین نمونه‌های پیشگام در تاریخ پویانمایی دانست.
این پیشینه تاریخی البته در همان گذشته باقی مانده و ایران در دوره مدرن نسبتا دیر وارد این عرصه شده است. پویانمایی ایران بصورت تجربی در اواخر دهه 1330 آغاز گردید و مرهون تلاش‌های «نورالدین زرین کلک»، مؤسس کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در تهران است که با «مرتضی ممیز» پدر گرافیک ایران و هنرمندان دیگری چون فرشید مثقالی، علی اکبر صادقی و آراپیک باغداساریان همکاری می‌کرد.

**فیلشاه شروعی قابل قبول
در مقایسه با سینمای داستانی، مستند و فیلم کوتاه و ... ساخت و تولید انیمیشن در ایران سابقه ای کمرنگ و نه چندان موفق دارد. در طی این سالها تلاش هایی برای تولید نمونه هایی داخلی با هدف فرهنگ سازی و ارائه بدیل هایی داخلی از ارزش ها برای کودکان و نوجوانان داخل کشور وجود داشته است. تلاش هایی که البته به دلیل ضعف فن آوری و روش های مورد استفاده و همچنین داستان و به طور کلی فاصله از اصول حرفه ای روز دنیا چندان مورد اقبال نبوده و پیشرفت چندانی هم حاصل نکرده است.
فیلشاه تلاشی است جدید از دل همین ضعف ها و کاستی ها. هدف فیلم روایتی بامزه و خنده دار و آموزنده از یک داستان قرآنی برای کودکان است. در همین زمینه تلاش کرده تا با بهره گیری از جلوه های بصری خوش رنگ و جذاب هم توجه کودکان را جلب کند و هم هرچه بیشتر فاصله این تولید با تولیدات برتر جهان را که تقریبا همه کودکان آن امروز مخاطبان بالفعل آن هستند و در نتیجه ذائقه ای بالاتر از متوسط به رغم دیدن مکرر این تولیدات خوش ساخت هالیوودی دارند را پر کند.
استفاده از ابداع کلمات جدید برای توصیف افراد و اشخاص و بازی با کلمات البته بامزگی و تلاش این فیلم برای اثرگذاری را باارزش تر می سازد؛ نامگذاری موش‌ها به فرا موش و یا خاموش و همچنین تمسخر شاد فیل به شاسفیل و مدل گفت وگوی زنبورها و … از این نوع ابداعات بامزه است.
به رغم اینها فیل شاه البته ایراداتی اساسی دارد و آن این که هنوز نمی تواند به استقلالی کامل در اثرگذاری بر مخاطب برسد، بدون این که در تلاش برای تداعی با دیده های قبلی باشد؛ این به این معناست که برخی از صحنه های این پویانمایی وام گرفته و تکرار عینی صحنه های پویانمایی های هالیوودی است. جشن تولدشادفیل تکراری از تولد در انیمیشن محبوب شیرشاه و رابطه شادفیل با مادرش بسیار شبیه دامبو و مادرش است. و صحنه های دیگری که صحنه های دیده شده در این آثار را تداعی می کنند؛ آن هم در شرایطی که این پویانمایی ادعای بومی سازی فرهنگی را دارد.
مساله دیگر این است که فیلمنامه خوب نیست و خیلی مناسب کودک و نوجوانی که این داستان را نمی داند، روایت نمی شود. در نتیجه کمی پیچیده و سخت بیان می شود وطول می کشد تا ببیننده بفهمدکه داستان دنبال گفتن چه چیزی است، در نتیجه این سوال کودکان را که سپاه ابرهه چه بود و چه شد که به خانه کعبه حمله کرد را احتمالا والدین باید برای کودکانی که توانسته اند از پس دنبال کردن خط داستان بربیایند، تعریف کنند.
این در حالی است که سادگی روایت و عدم خط و ربط های پیچیده، یکی از اولین و بدیهی ترین رسالت های پویانمایی هایی است که برای رده سنی کودک ساخته می شوند.
در نهایت باید گفت که ایران در آغاز این راه است و چاره ای بهتر از تمرین و تکرار نیست. در نتیجه حمایت از این قالب نمایشی و آزمون و خطاهای محتوایی و سوژه (و نه فن و روش، چراکه این را باید از نمونه های موفق اقتباس کرد) می تواند باعث پیشرفت، استفاده و توجه بیشتر به تولیدات داخلی گردد.