اخلاق نیکو را اسلام زینت بخشید و حرمت نهاد

گروه دین و اندیشه: حجت الاسلام دکتر سوزنچی از اساتید دانشگاه، هر روز یک آیه قرآن را با ترجمه و چند حدیث تفسیری و چند نکته در تدبر آن آیه منتشر می کند. بولتن نیوز نیز در راستای ترویج چنین اقدامات ارزشی این سلسله مطالب را به صورت روزانه منتشر می کند.

به گزارش خبرنگار بولتن نیوز، در مطلب امروز به آیه 4 سوره قلم پرداخته شده و در آن آمده است:

وَ إِنَّكَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظيمٍ

سوره قلم (68) آیه 4

ترجمه
و براستی که تو بر [ملکات و] سجایای اخلاقی بزرگی [استوار] هستی.

معانی لغات

«خُلُق»
وزن «فُعُل» دلالت بر «ما یُفعَل» دارد؛ پس «خُلُق» به معنای «آنچه آفریده شده» می‌باشد و مقصود آن طبیعت و سجیه و ملکات نفسانی‌ای است که شخص بر آن سرشته شده و غالبا در مورد سجایای باطنی به کار می‌رود ‏(التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏3، ص117)
و گاه [به دلالت التزامی] به معنای شیوه و روال و عادت مستقر در شخص [یا اشخاص] می‌باشد: «إِنْ هذا إِلَّا خُلُقُ الْأَوَّلِينَ» (شعراء/137) و جمعِ آن «اخلاق» است (مجمع‌البحرین، ج5، ص156)

اگرچه ماده «خلق» 261 بار در قرآن کریم به کار رفته، اما کلمه «خُلُق» تنها همین دوبار در قرآن کریم به کار رفته است (قلم/4 و شعراء/137).

حدیث
1) یهودی‌ای بعد از رحلت پیامبر ص بر اصحاب پیامبر ص وارد شد و اعتراض کرد که چرا شما همه فضیلتها را به پیامبر خودتان نسبت می‌دهید و امیرالمومنین ع به او پاسخی طولانی داد.
در پایان این گفتگو آن یهودی ایمان آورد و گفت: شهادت می‌دهم که خدایی جز الله نیست و شهادت می‌دهم که [حضرت] محمد ص رسول خداست و شهادت می‌دهم که خداوند درجه‌ای به هیچ نبی‌ای و فضیلتی به هیچ پیامبری نداد مگر اینکه همه آنها را برای حضرت محمد ص جمع کرد و برای حضرت محمد نسبت به انبیاء چندین برابر آن درجات را افزود.
در اینجا ابن‌عباس خطاب به امیرالمومنین ع گفت: ای ابا الحسن! من شهادت می‌دهم که تو از راسخان در علم (آل‌عمران/7) هستی.
امیرالمومنین ع فرمود: عجب از تو! آیا انتظار داشتی آنچه گفتم را نگویم در حق کسی که خداوند عز و جل با همه عظمتش او را عظیم شمرد و فرمود: «همانا تو بر خُلُقِ عظیمی هستی».

2) ابواسحاق نحوی می‌گوید: بر امام صادق ع وارد شدم و ایشان فرمود: همانا خداوند پیامبرش – صلی الله علیه و آله و سلم – را با محبت خویش ادب کرد آنگاه فرمود: «همانا تو بر خُلُقِ عظیمی هستی» آنگاه [امور شریعت را ] به او واگذار کرد و فرمود: «آنچه رسول می‌گوید قبول کنید و شما را از هرچه باز می‌دارد اطاعت کنید» (حشر/7)
و همانا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله [این مقام را] به حضرت علی ع واگذار کرد و او را در این مقام تثبیت نمود [یا: او را امام قرار داد] پس شما تسلیم شدید و مردم انکار کردند؛ پس به خدا سوگند قطعا که ما دوستتان داریم [یا: قطعا که برای شما کافی است] که وقتی ما چیزی گفتیم شما همان را بگویید و وقتی ما ساکت شدیم ساکت شوید؛ و ما بین شما و خداییم [= مسئولیت شما در پیشگاه خدا برعهده ماست]؛ و به خدا سوگند که خداوند برای هیچکس در مخالفت با امر خویش [یا: در مخالفت با امر ما] خیری قرار نداده است.

3) از پیامبر اکرم ص روایت شده است: پروردگارم مرا ادب کرد و چه نیکو ادب فرمود.

مجمع البيان، ج‏10، ص500

 و از امیرالمومنین ع روایت شده است:خداوند پیامبرش را ادب کرد با این سخن که «عفو را [در پیش] بگیر و به عُرف [معروف] دستور بده و از نادانان رویگردان شو» (اعراف/199) پس چون معلوم شد که او ادب شده است فرمود: «همانا تو بر خُلُقِ عظیمی هستی» (قلم/4) و آنچه از رسولش دوست داشت در او مستحکم گردید فرمود: «آنچه رسول می‌گوید قبول کنید و شما را از هرچه باز می‌دارد اطاعت کنید» (حشر/7)

شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد، ج‏20، ص270

4) از پیامبر ص روایت شده است که همانا خداوند مرا برانگیخت تا مکارم اخلاق (کرامتهای اخلاقی) را به اتمام برسانم.

مجمع البيان، ج‏10، ص500

و از امام باقر ع و امام صادق ع روایت شده است: همانا از چیزهایی که اسلام زینت بخشید و حرمت نهاد، اخلاق نیکوست در میان مردم؛ پس بر نیک‌خلقی‌ و خوش‌برخوردی و سکوت، مراقبت بورزید که اینها شما را در دید مردم زیبا می‌سازد هنگامی که به نیکیِ آنچه درباره‌اش سخن می‌گویید می‌نگرند و آنجا که می‌توانند در مورد آنچه در آن نقص دارید با شما مدارا خواهند کرد؛ و خداوند عز و جل درباره حضرت محمد ص فرمود «همانا تو بر خُلُقِ عظیمی هستی» (قلم/4) و این خلق و خویی است که در دسترس شماست.

5) از امام باقر ع درباره این آیه که «همانا تو بر خُلُقِ عظیمی هستی» فرمودند: مقصود [از این خلق عظیم] همان اسلام است؛ و نیز روایت شده است که این خلق عظیم، همان دین عظیم است.

معاني الأخبار، ص188؛ تفسير القمي، ج‏2، ص382

6) از امام صادق ع سوال می‌شود: آیا پیامبر ص اهل شوخی و مزاح بود؟ فرمودند: خداوند او را توصیف کرد به «خُلُقِ عظیم» در شوخی و مزاح؛ خداوند پیامبرانش را برانگیخت و در آنها خشکی و شدت بود و حضرت محمد را با مهربانی و رحمت برانگیخت و از مهربانی‌اش بر این امت، شوخی و مزاح‌هایش با آنها بود که مبادا بزرگی وی چنان در چشم آنها نمود کند که جرات نگاه کردن به وی را نداشته باشند؛ سپس فرمودند: پدرم امام باقر، از پدرشان امام سجاد، از پدرشان امام حسین ع، از پدرشان امام علی ع روایت کرده‌اند که رسول الله ص روالش این بود که وقتی یکی از اصحابش را گرفته و غمگین می‌دید با شوخی و مزاح وی را به سرور می‌آورد و بارها می‌فرمود که خداوند نفرت دارد از کسی که با برادران [دینی] ‌اش با روی عبوس مواجه می‌شود.

كشف الريبة (شهید ثانی)، ص82-83

تدبر

1️⃣ درباره اینکه منظور از این «خلق عظیم» چیست؟ و چرا پیامبر را به این وصف متصف کردند؟ دیدگاههای گوناگونی بیان شده است که شاید بتوان گفت هریک به وجهی از این مساله اشاره می‌کند:

الف. مقصود از این «خلق عظیم» دین عظیمی است که خداوند به پیامبر اکرم را مامور ابلاغ آن کرد و نزد خداوند دینی برتر از آن نیست

ب. مقصود، خوش‌اخلاقی و خوش‌برخوردی با مردمان و صبر و تحمل عظیم ایشان در برابر آزار و اذیت‌هاست (جبائی، مجمع البيان، ج‏10، ص500؛ المیزان، ج19، ص369)
تا حدی که برخی گفته‌اند این آیه پس از آن نازل شد که ایشان بارها و بارها مورد آزار و اذیت قریش واقع شد اما به جای اینکه آنها را نفرین کند، فرمود اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِقَوْمِي فَإِنَّهُمْ لَا يَعْلَمُونَ: خدایا قوم مرا ببخش که آنها نمی دانند» (مجموعه ورام، ج1، ص99)

ج. منظور همان ادب قرآن است (حضرت علی ع) چنانکه در وصف ایشان گفته‌اند» اخلاق وی، همان قرآن بود. (البحر المحيط، ج‏10، ص237)

د. ایشان دارای «خلق عظیم» دانسته شد چون در ظاهر با خلق معاشرت می‌کرد اما در باطنش لحظه‌ای از حق جدا نشد. (مجمع البيان، ج‏10، ص500)

ه. چون او این دستور خداوند «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِينَ: عفو را در پیش بگیر و به عُرف [آنچه معروف و شایسته است] دستور بده و از نادانان رویگردان شو» (اعراف/199) را کاملا عمل کرد

و. چون تمام مکارم اخلاق در او جمع بود و او آنها را به نهایت خود رساند.

ز. چون خداوند عهده‌دار تادیب و اخلاق وی شد

2️⃣ در آیه قبل فرمود که یقینا تو اجری غیرممنون (بی‌پایان و بی‌منت) خواهی داشت؛ و اینجا می‌فرماید: و براستی که تو بر ملکات و سجایای اخلاقی بزرگی استوار هستی. شاید بتوان نتیجه گرفت که آن اجر بی‌پایان به خاطر این اخلاق بسیار متعالی اوست.

3️⃣ پیامبر اکرم ص اسوه هر کسی است که بخواهد راه خدا را در پیش گیرد. (احزاب/21)
اگر او دارای حسن خلقی چنان عظیم بوده است، نمی‌توانیم خود را مدعی پیروی او بدانیم اما خوش اخلاق نباشیم. (حدیث4 https://t.me/YekAaye/6142)

4️⃣ کمالات پیامبر با او عجین است و او بر آنها تسلط دارد (تفسیر نور، ج10، ص173)
دلیل:از تعبیر «إنک لعلی ... : تو بر ... هستی» استفاده کرد و نفرمود: «لک ... : تو ... داری»

انتهای پیام/