حداقل یک آیه در روز / 25 بهمن 95/
همه عالم بر آستان خدا به سجده افتادهاند، تو چه میکنی؟
آیا ندیدی که خداوند، برایش سجده میکند هرکس که در آسمانهاست و هرکس که در زمین است و خورشید و ماه و ستارگان و کوهها و درخت و جنبندگان و بسیاری از مردم، و بسیاری عذاب بر آنها محقق گردید؛ و کسی را که خداوند خوار کند، هیچ اکرامکنندهای برایش نیست؛ بدرستی که خداوند انجام میدهد آنچه مشیت کند.
گروه دین و اندیشه: حجت الاسلام دکتر سوزنچی از اساتید دانشگاه، هر روز یک آیه قرآن را با ترجمه و چند حدیث تفسیری و چند نکته در تدبر آن آیه منتشر می کند. بولتن نیوز نیز در راستای ترویج چنین اقدامات ارزشی این سلسله مطالب را به صورت روزانه منتشر می کند.
به گزارش خبرنگار بولتن نیوز، در مطلب روز 25 بهمن به آیه 18 سوره حج پرداخته شده و در آن آمده است:
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ كَثيرٌ مِنَ النَّاسِ وَ كَثيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذابُ وَ مَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ ما يَشاءُ
سوره حج (22) آیه 18
ترجمه
آیا ندیدی که خداوند، برایش سجده میکند هرکس که در آسمانهاست و هرکس که در زمین است و خورشید و ماه و ستارگان و کوهها و درخت و جنبندگان و بسیاری از مردم، و بسیاری عذاب بر آنها محقق گردید؛ و کسی را که خداوند خوار کند، هیچ اکرامکنندهای برایش نیست؛ بدرستی که خداوند انجام میدهد آنچه مشیت کند.
نکات ترجمه ای
«يَشاءُ»
به معنای «میخواهد» از ماده «شیأ» است که کلمه «شیء: چیز» (جمع آن: اشیاء) از همین ماده است.
درباره معنای «شیء» گفتهاند هر آنچه بتوان به نحوی آن را شناخت و از آن خبر داد؛ برخی آن را فقط درباره اموری که «موجود»ند دانستهاند اما برخی گفتهاند به هر امر موجود یا معدومی میتوان «شیء» گفت [چنانکه در زبان فارسی نیز به تعبیر «هر چیز معدومی» هم ترکیب نادرستی نیست]. اینکه کلمه «شیء» چه ارتباطی با فعل «شاء»- که به معنای «خواستن» است - دارد، برخی گفتهاند وقتی در مورد خدا این کلمه به کار رود به معنای اسم فاعل (شاءٍ: خواهنده)» و وقتی در مورد سایر امور به کار رود، به معنای اسم مفعول (مشیء: خواسته شده) است (مفردات ألفاظ القرآن، ص471) اما برخی گفتهاند اصل در این ماده «تمایلی است که به حد طلب کردن (خواستن ) برسد و در مورد خدا هم به همان معنای اسم مفعولی است، یعنی هر چیزی که مورد طلب واقع شده، «شیء» است و خدا هم مطلوب همه موجودات است. (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج6، ص155) لازم به ذکر است که در قرآن کریم، در مورد خدا هم کلمه «شیء» اطلاق شده است (انعام/19)
اما آیا اراده و مشیت تفاوتی با هم دارند؟
برخی فعل «شاء: خواست» را به همان معنای «أراد: اراده کرد» دانستهاند (المصباح المنير، ج2، ص330) و در اینکه در بسیاری از موارد در کلام عرب، این دو به جای هم به کار میرود، تردیدی نیست؛ اما به نظر میرسد تفاوتی هم با هم دارند، چنانکه در برخی احادیث، در مورد خداوند، «مشیت» (= مصدر از «شاء») را مقدم بر «اراده» ویا مستقل و کاملا جدای از اراده مطرح کردهاند؛ و در قرآن کریم هم دوبار تعبیر «یفعل ما یرید» آورده (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لكِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ ما يُريد، بقره/253؛ إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ ما يُريد، حج/14) و دوبار تعبیر «یفعل ما یشاء» (قالَ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لي غُلامٌ وَ قَدْ بَلَغَنِيَ الْكِبَرُ وَ امْرَأَتي عاقِرٌ قالَ كَذلِكَ اللَّهُ يَفْعَلُ ما يَشاء، آلعمران/40؛ وَ مَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ ما يَشاء، حج/18). برخی در تفاوت این دو گفتهاند «مشیت» هم در جایی به کار میرود که بین خواستن و انجام کار فاصلهای نباشد؛ اما «اراده» اعم از این است (الفروق في اللغة، ص117) و برخی گفتهاند که مشیت در مورد خدا جایی است که ایجاد کردن در کار باشد و در مورد انسان جایی که وصول به چیزی؛ اما وقتی کلمه اراده به کار میرود لزوما مراد در پی نخواهد آمد (مفردات ألفاظ القرآن، ص471-472)
ضمنا به لحاظ لغوی «اراده» از ماده «رود» میآید که در این ماده نوعی معنای حرکت و رفت و برگشت نهفته است (معجم المقاييس اللغة، ج2، ص457) و در احادیث هم اراده خدا قابل عوض شدن دانسته شده که بحثی تحت عنوان «بداء» در معارف اهل بیت مطرح گردیده؛ اما «مشیت» را غالبا قطعی و غیر قابل تغییر معرفی کردهاند.
حدیث
1) امیرالمومنین ع فرمودند: دنیا و آخرت زمامشان در کف قدرت الهی مهار شده و آسمانها و زمینها کلیدهای خود را به او سپردهاند؛ و درختان سرسبز صبح و شام بر او سجده میکنند و از شاخههای خود، آتش نورانی برایش افروختند [شاید اشاره باشد به میوههایی مانند نارنج که در میان شاخههای درختان همچون شعلههای آتش، نمود دارد] و به اشارات او میوههای رسیده را برای خوردن پیش آورند.
نهج البلاغه، خطبه133
و من كلام له ع وَ انْقَادَتْ لَهُ الدُّنْيَا وَ الآْخِرَةُ بِأَزِمَّتِهَا وَ قَذَفَتْ إِلَيْهِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرَضُونَ مَقَالِيدَهَا وَ سَجَدَتْ لَهُ بِالْغُدُوِّ وَ الآْصَالِ الْأَشْجَارُ النَّاضِرَةُ وَ قَدَحَتْ لَهُ مِنْ قُضْبَانِهَا النِّيرَانُ الْمُضِيئَةُ وَ آتَتْ أُكُلَهَا بِكَلِمَاتِهِ الثِّمَارُ الْيَانِعَةُ.
2) از امام صادق ع روایت شده است: هیچ پرندهای در خشکی و دریا شکار نمیشود، و هیچ حیوان وحشیای شکار نمیشود مگر به علت قصور در تسبیح.
تفسير القمي، ج2، ص107؛ تفسير العياشي، ج2، ص294
أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ صِدِّيقِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَا مِنْ طَيْرٍ يُصَادُ فِي الْبَرِّ وَ لَا فِي الْبَحْرِ وَ لَا يُصَادُ شَيْءٌ مِنَ الْوَحْشِ إِلَّا بِتَضْيِيعِهِ التَّسْبِيحَ.
3) از امام صادق ع سوال شد درباره اینکه خداوند عز و جل میفرماید: «آیا ندیدی که خداوند، برایش سجده میکند هرکس که در آسمانهاست و هرکس که در زمین است و خورشید و ماه و ستارگان و کوهها و درخت و جنبندگان ...»
فرمودند: بدرستی که خورشید هر روز و شب چند سجده دارد. اولینش هنگامی است که در جانب افق قرار میگیرد هنگامی که سفیدیِ نورش در طول آسمان کشیده میشود قبل از اینکه فجر طلوع کند؛ که آن همان هنگامِ فجر کاذب است، چرا که خورشید در جانب زمین طلوع میکند؛ پس چون از سجده برخیزد، فجر طلوع کند و وقت نماز وارد شود. و اما سجده دوم هنگامی است که در وسط آسمان قرار گیرد و روز بالا بیاید و اندکی از زوال عبور کند، پس آنگاه که عبور کند به ازای عرش قرار گیرد و سجده کند و چون از سجده برخیزد از میانه آسمان عبور کند و وقت نماز ظهر برسد؛ و اما سجده سوم، وقتی در جانب افق پنهان گردد، به سجده افتد و چون از سجده برخیزد شب مستقر گردد، همان گونه که وقتی از وسط آسمان گذشت وقت نماز ظهر رسید.
مرحوم مجلسی (بحارالانوار، ج55، ص165) توضیح دادهاند که سجده به معنای نهایت خضوع است و همه موجودات به لحاظ تکوینی کاملا در ید قدرت خداوند خاضعاند، پس همواره در سجدهاند؛ اما اینکه چرا بر این چند زمان تاکید کرد شاید از این جهت است که در این زمانهاست که برای مردم نهایت انقیاد و تسلیم خورشید در برابر تدبیر الهی آشکار میگردد، زیرا در هر یک از این مواضع، وضعیت شب و روز، کاملا از حالی به حال دیگر تبدیل میشود؛ و نیز اینها زمانهایی است که وقت نماز که همه انسانها باید به سجده بیفتند، شروع میشود. [یعنی خورشید در پیشگاه عرش الهی همواره در سجده است؛ اما این چند بار موقعیتهایی است که مردم هر مکانی در آن لحظه، متوجه این خضوع خورشید در بارگاه الهی میشوند]
الإختصاص، ص214-213
مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْعَلَوِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِيَادٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ قَالَ:
سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ» فَقَالَ إِنَّ لِلشَّمْسِ أَرْبَعَ سَجَدَاتٍ كُلَّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ قَالَ فَأَوَّلُ سَجْدَةٍ إِذَا صَارَتْ فِي طَرَفِ الْأُفُقِ حِينَ يَخْرُجُ الْفَلَكُ مِنَ الْأَرْضِ إِذَا رَأَيْتَ الْبَيَاضَ الْمُضِيءَ فِي طُولِ السَّمَاءِ قَبْلَ أَنْ يَطْلُعَ الْفَجْرُ قُلْتُ بَلَى جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ ذَاكَ الْفَجْرُ الْكَاذِبُ لِأَنَّ الشَّمْسَ تَخْرُجُ سَاجِدَةً وَ هِيَ فِي طَرَفِ الْأَرْضِ فَإِذَا ارْتَفَعَتْ مِنْ سُجُودِهَا طَلَعَ الْفَجْرُ وَ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ وَ أَمَّا السَّجْدَةُ الثَّانِيَةُ فَإِنَّهَا إِذَا صَارَتْ فِي وَسَطِ الْقُبَّةِ وَ ارْتَفَعَ النَّهَارُ رَكَدَتْ قَبْلَ الزَّوَالِ فَإِذَا صَارَتْ بِحِذَاءِ الْعَرْشِ رَكَدَتْ وَ سَجَدَتْ فَإِذَا ارْتَفَعَتْ مِنْ سُجُودِهَا زَالَتْ عَنْ وَسَطِ الْقُبَّةِ فَيَدْخُلُ وَقْتُ صَلَاةِ الزَّوَالِ وَ أَمَّا السَّجْدَةُ الثَّالِثَةُ أَنَّهَا إِذَا غَابَتْ مِنَ الْأُفُقِ خَرَّتْ سَاجِدَةً فَإِذَا ارْتَفَعَتْ مِنْ سُجُودِهَا زَالَ اللَّيْلُ كَمَا أَنَّهَا حِينَ زَالَتْ وَسَطَ السَّمَاءِ دَخَلَ وَقْتُ الزَّوَالِ زَوَالِ النَّهَار.
تدبر
1⃣ در آیه قبل، سخن از تمایز نهادن خداوند میان انسانهای مختلف بود. اینجا میفرماید موجودات بر دو قسماند یکی آنان که سجده میکنند و دیگری آنان که از سجده سر باز میزنند و عذاب و خواری برایشان محقق میشود. شاید میخواهد بگوید اگرچه خدا بین همگان جدایی میافکند، اما مهمترین ضابطه این جدایی، آن است که کسی در مقابل حقیقت محض عالم سر سجده فرود میآورد یا نه.
2⃣ کسی که چشم باطنبین دارد، میتواند سجده همه موجودات زمین و آسمان را ببیند. البته ظاهرا این خطاب به خود پیامبر اکرم ص است، چون فرمود: آیا ندیدی، و نفرمود: آیا ندیدید؟ (تفسير الصافي، ج3، ص439)؛ اما معلوم است که ما هم به این دیدن فراخوانده شدهایم. (اعراف/185)
3⃣ همه عالم از خورشید و ماه گرفته تا آسمانیان و زمینیان، تا درختان و حیوانات، تا کوهها و ستارگان، بر آستان خدا به سجده افتادهاند.
تو چه میکنی؟
4⃣ همه عالم خاضع و ساجد در محضر خداست؛ و در مورد برخی از انسانها که چنین نیستند، گفت «سزاوار عذاباند»یعنی لازمهی سجده نکردن آنها را بیان کرد (المیزان، ج14، ص360)
نکته تخصصی انسان شناسی
اگر توجه کنیم که خداوند حق و حقیقت محض است شاید بتوان گفت وجه عذاب این انسانها این است که:
همه باید در برابر حقیقت محض خاضع و خاشع باشند؛ کسی که در مقابل حقیقت سر تسلیم فرود نیاورد، در واقع دچار توهم شده است و باید این توهم در وجودش بسوزد و هیچ و پوچ بودنش آشکار گردد.
5⃣ کسی که از سجده و تسلیم شدن در برابر حق متکبرانه سر باز میزند، حقیقتش این نیست که واقعا به بزرگی میرسد؛ بلکه حقیقت این تکبر، اسیر وهم شدن؛ و لذا حقیقت آن، خوار و ذلیل شدن است؛ خصوصا که در حالی چنین میکند که تمام موجودات در برابر حقیقت محض عالم سر به سجده فرود آوردهاند.
پس او برایش خواری رقم خورده است و جای هیچ بزرگداشتی ندارد.
6⃣ کسی را که خدا خوار کند، هیچکس نمیتواند از خواری بیرون آورد. چرا؟
الف. چون خدا حق مطلق و حقیقت محض است؛ و کار خدا همان حقیقتی است که در متن واقع، رخ میدهد: اگر حقیقتِ تکبر و سر باز زدن از کرنش در برابر حقیقت محض، عین خواری و پستی است، معنا ندارد که کسی چنین بکند اما بتوان مانع خواری او شد.
ب. پاسخ این سوال، ادامه آیه است: چون خداست که هر کاری بخواهد میکند و کسی نمیتواند در مقابل مشیت خدا بایستد.
7⃣ «کسی را که خداوند خوار کند، هیچ اکرامکنندهای برایش نیست» اکرام کردن یعنی احترام کردن و شخص را به بزرگی باور داشتن.
آیا ما این آیه را باور داریم؟ آیا قبول داریم مستکبران عالم که از سجده در پیشگاه الهی سر باز میزنند، واقعا خوار و حقیرند؟ یا به خاطر امکانات مادیای که دارند، آنها را بزرگ میشمریم و در مقابلشان کرنش میکنیم؟
به زبان ساده: آیا قبول داریم که آمریکا هیچ غلطی نمیتواند بکند؛ یا دولتمردان مستکبر آمریکا را کدخدای دهکده جهانی میدانیم؟
8⃣ این آیه در ابتدایش از سجده همه کسانی که در زمین و آسمان هستند، سخن میگوید، و از آنجا که میدانیم کسانی در زمین هستند که کافرند و برای خدا سجده نمیکنند، معلوم میشود در اینجا سجده تکوینی مورد نظر است (یعنی خاضع بودن همه مخلوقات در برابر مشیت الهی) اما در عین حال، در ادامه، از سجده کردن بسیاری از انسانها و سجده نکردن بسیاری دیگر، سخن به میان میآورد؛ که این همان سجده تشریعی است، که در آن بین انسانها تفاوت هست. (المیزان، ج14، ص359)
اکنون، همان طور که تمام این دو دسته انسانها، جزئی از «کسانی که در زمین هستند» میباشند، آیا خورشید و ماه و کوه و درخت و جنبدگان هم جزئی از «کسانی که در زمین و آسمان میباشند» نیستند؟ و آنگاه، همان طور که ذکر مجدد این دو دسته انسان، برای اشاره به سجده تشریعی آنها بوده است، آیا احتمال ندارد معنایی از سجده تشریعی برای این موجودات هم در کار باشد؟ خصوصا که در آیات دیگر، از اینکه آنها به رغبت یا اکراه، سجده کنند (آلعمران/83؛ رعد/15) یا تسلیم دستور خدا شوند (فصلت/11) و ... سخن به میان آمده است.
منبع: بولتن نیوز