تعاملات رسانه ای در منطقه

یک گروه رسانه ای از ایران با هماهنگی و برنامه ریزی صورت گرفته توسط وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران سفری پنج روزه به دو کشور حاشیه خلیج فارس داشت تا با وضعیت رسانه ها و ارتباطات جمعی در این کشورها از نزدیک آشنا شود. گزارشی از این سفر در همشهری آنلاین منتشر شد که البته گزارشی مؤثر و قوی نبود اما جهات مختلفی از وضعیت رسانه ای کشورهای مذکور را آشکار می کرد که اغلب در ایران نسبت به آن توجهی نمی شود. فضای رسانه ای ایران به دلایل مختلف و از جمله درجه بسیار بالاتری که نسبت به فضای رسانه ای کشورهای حاشیه خلیچ فارس دارد به رسانه های این کشورها بی توجه است. این بی توجهی البته خوب نیست زیرا در صورت گسترش ارتباط میان فضای رسانه ای ایران و آن کشورها می توان به ارتقای آنها و توسعه دیدگاه های مشترک کمک کرد. این زمینه تا کنون بسیار مغفول مانده است و اقدام وزارت خارجه در این زمینه در خور توجه است و توسعه ارتباطات رسانه ای منطقه ای می تواند در درک صحیح کشورها و ملت ها از یکدیگر و رفع کدورت ها و اختلافات مؤثر واقع شود. مطلب زیر خلاصه نسبتاً دقیق و بدون حشو و زوائد گزارش آن سفر است.

 شنبه 29 آبان تا پنجشنبه 4 آذر 89 به‌منظور بازدید از رسانه‌های بحرین و کویت یک گروه رسانه‌ای از ایران عازم این دو کشور شد. این برنامه از سوی وزارت امور خارجه ایران تدارک دیده شده بود و در هیئت اعزامی ایران که در رأس آن رامین مهمان‌پرست، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران قرار داشت 8‌ خبرنگار از رسانه‌های ایرانی شامل همشهری، ایران، قدس، خبرگزاری فارس، شبکه العالم (‌2 نفر) و باشگاه خبرنگاران جوان ‌(‌2نفر) حضور داشتند. همچنین این هیئت را 2 نفر از کارشناسان ارشد وزارت امور خارجه همراهی می‌کردند.

بحرین

 کشور پادشاهی بحرین مجمع‌الجزایری در جنوب خلیج‌فارس و از 35 جزیره بزرگ و کوچک تشکیل شده است. امیرنشین قطر در شرق، عربستان در غرب و ایران در شمال این کشور قرار دارند. بحرین از میانه‌های حکومت رژیم پهلوی در زمان نخست‌وزیری هویدا با حضور نماینده سازمان ملل و با حضور خاندان آل خلیفه از ایران جدا شد و از 16‌دسامبر‌1971 به عضویت سازمان ملل در آمد. مساحت این کشور 706‌کیلومتر مربع است که با توجه به احداث جزایر مصنوعی مساحت خشکی آن رو به افزایش است. این کشور 3‌جزیره اصلی شامل منامه، محرق و ستره دارد. جمعیت این کشور یک میلیون و 46‌هزار نفر است که 51‌درصد آن بحرینی و بقیه نیروهای خارجی مقیم هستند. در این میان 230‌هزار نفر هندی هستند. بحرین از نظر توسعه انسانی در میان 177‌کشور جهان، رتبه‌33 و در میان کشورهای عرب رتبه دوم را کسب کرده است و از نظر باسوادی نیز رتبه اول در میان کشورهای عربی خلیج‌فارس را دارد. حدود 60 تا 70‌درصد جمعیت بحرین شیعه هستند.

 بحرین مرز خشکی ندارد و پل ملک فهد که 25‌کیلومتر طول دارد تنها راه ارتباط زمینی این کشور با عربستان است. این پل در سال‌1986 با هزینه عربستان ساخته شده است و امروز یکی از راه‌های کسب درآمد توریستی برای بحرین است. به گفته منابع خبری، در هر روز بین 20 تا 50‌هزار خودرو از طریق این پل از عربستان به بحرین می‌آیند و این رقم در روزهای پایانی هفته به 100‌هزار خودرو در روز می‌رسد. این پل مهم‌ترین راه ارتباطی بحرین با جهان خارج است و اغلب هتل‌ها و بازارهای بحرین از توریست‌های عربستانی کسب درآمد می‌کنند. قرار است پل مشابهی به طول 45‌کیلومتر بین بحرین و قطر احداث شود. در رأس ساختار سیاسی بحرین، ملک حمد بن عیسی آل خلیفه، پادشاه بحرین قرار دارد و مجلس شورای این کشور شامل 40‌عضو منصوب پادشاه است و علاوه بر این، مجلس نمایندگان بحرین توسط نمایندگان منتخب مردم تشکیل می‌شود. از سال‌2002 که پادشاه کنونی ریاست امور را به‌دست گرفته، اصلاحاتی را در ساختار سیاسی بحرین انجام داده است .

 سازمان رادیو و تلویزیون بحرین برنامه‌های خود را به زبان‌های عربی و انگلیسی در چند شبکه تولید و پخش می‌کند. تقریباً تمام شبکه‌ها دولتی هستند و یک شبکه رادیویی خصوصی راه‌اندازی شده است که برنامه‌های خود را به زبان هندی پخش می‌کند. پایگاه شبکه ماهواره‌ای mbc2 نیز در بحرین قرار دارد. خبرگزاری رسمی بحرین BNA نام دارد. همچنین نشریاتی به‌صورت روزنامه، هفته نامه و ماهنامه در این کشور منتشر می‌شود که مهم‌ترین روزنامه‌های آن عبارتند از: الایام، المیثاق، الوطن، الوقت، الوسط، البلاد، بحرین تریبیون (انگلیسی) و گلف دیلی نیوز (انگلیسی). همچنین هفته‌نامه‌های النبا و العهد در این کشور منتشر می‌شود که مخاطبان خاص خود را دارد.

 روزنامه الوسط یکی از روزنامه‌های با خط‌مشی معتدل در بحرین است. در بازدید از این روزنامه، دکتر منصور الجمری مدیر مسئول و سردبیر این روزنامه توضیحاتی در باره وضعیت این روزنامه به هیأت رسانه‌ای ایران ارائه داد. در ساختار رسانه‌های بحرین، سردبیر، اصلی‌ترین شخصیت رسانه‌ای به شمار می‌رود. سایت اینترنتی این روزنامه به زبان عربی است و در آینده نزدیک زبان انگلیسی به آن اضافه می‌شود. بزرگ‌ترین بخش اخبار این روزنامه داخلی است، به‌طوری که 75 درصد اخبار منتشره در الوسط مربوط به تحولات داخلی است. وی در پاسخ به این سؤال که آیا بخشی مخصوص بانوان در این روزنامه وجود دارد، گفت قبلاً بخشی از روزنامه به بانوان اختصاص داشت ولی بعد این بخش در سایر قسمت‌های روزنامه ادغام شد. سرویس‌های مختلفی در تحریریه این روزنامه وجود دارد.

 ارتباط خارجی این نشریه از طریق اینترنت است. قبلا این نشریه 15 خبرنگار در خارج از کشور داشته است. از 2002 تا 2006 این روزنامه خبرنگار خارجی داشته است اما از 2006 از سایر منابع خارجی در این روزنامه استفاده می‌شود؛ چرا که به اعتقاد سردبیر این روزنامه امروز دسترسی به منابع خبری در خارج خیلی بهتر از خبرنگار خود نشریه‌ها شده است. با این وجود، این روزنامه نویسندگانی در خارج از کشور دارد که به‌طور مرتب برایش مقاله می‌نویسند به عبارت بهتر روش کار این نشریه در ارتباط با خبرنگاران خارجی به سمت استفاده از مطالب تحلیلی نویسندگان خارجی سوق پیدا کرده است. سردبیر الوسط که دکترای مهندسی مکانیک از انگلستان دارد، نسبت به قوانین سختگیرانه بحرین در مورد انتشار مطبوعات انتقاد دارد. تیراژ الوسط 10 تا 12 هزار نسخه در روز است و اغلب روزنامه‌های بحرین نیز در همین حدود تیراژ دارند.

 اغلب روزنامه‌های بحرین و کویت به محض ورود هیئت رسانه‌ای ایران خواستار برگزاری کنفرانس خبری و مصاحبه با سخنگوی وزارت خارجه ایران ‌شدند. در روزنامه الوسط نیز بعد از بازدید از این روزنامه، کنفرانس خبری با حضور هیئت رسانه‌ای ایران برگزار و گزارش آن فردای آن روز در یک صفحه منتشر شد. سؤالاتی که در این کنفرانس خبری مطرح شد عمدتاً پیرامون اجلاس امنیتی بحرین، اجلاس آینده مذاکرات هسته‌ای ایران و 1+5 بود. همچنین سؤالاتی در باره وضعیت جناح‌های سیاسی در ایران مطرح شد که نشان می‌داد رسانه‌های بحرین تحولات داخلی ایران را با حساسیت دنبال می‌کنند.

 شبکه تلویزیونی العالم ایران در بحرین بینندگان فراوانی دارد و علاوه بر مردم این کشور، بخصوص شیعیان، العالم توسط مسئولان سیاسی بحرین نیز به شدت رصد می‌شود و اغلب مسئولان بحرین و حتی کویت نسبت به روش انتشار اخبار در این شبکه ایرانی انتقاد داشتند. فیلم‌ها و سریال‌های تاریخی ساخت ایران در بحرین طرفداران زیادی دارد و اخیراً که شبکه‌ای از سوی صدا و سیما راه اندازی شده و فیلم و سریال‌های ایرانی را به زبان عربی پخش می‌کند با استقبال گسترده‌ای در کشورهای عربی مواجه شده است.

 روزنامه الایام یکی از روزنامه‌های اصلی و قدیمی بحرین است که 7900 شماره از آن تاکنون منتشر شده است. این روزنامه مجهز به چاپخانه بزرگی شده است و سایت اینترنتی فعالی نیز دارد. عیسی شایجی اظهار امیدواری کرد که این سفر باعث گسترش روابط میان اصحاب رسانه دو کشور شود. وی گفت رسانه‌های گروهی نقش مهمی در نزدیک کردن مردم دو کشور دارند و ما امیدواریم که روابط بین رسانه‌های دو کشور هر چه بیشتر تحکیم شود چرا که باعث تقویت منافع دو ملت خواهد بود. به گفته وی، قبلا نیز الایام با روزنامه‌های ایران همکاری‌هایی را داشته اما این همکاری‌ها تداوم نیافته است.

تمام شبکه‌های رادیو و تلویزیون داخلی بحرین تحت کنترل دولت قرار دارند. بعضی منازل به شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای دسترسی دارند. نخستین ایستگاه رادیویی خصوصی به نام صوت الغد در سال 2005 آغاز به کار کرد اما یک سال بعد به خاطر نقض مقررات تعطیل شد. شبکه ماهواره‌ای عرب زبان ام‌بی‌سی که مرکز آن در لندن است، بحرین را به‌عنوان مرکز کانال دوم تلویزیون خود انتخاب کرده است. قانون مطبوعات بحرین حق خبرنگاران برای فعالیت مستقل و انتشار اطلاعات را تضمین می‌کند اما آنها هر زمان می‌توانند به دلائل مختلف از جمله توهین به پادشاه تحت تعقیب قضایی قرار بگیرند. خود‌سانسوری در میان روزنامه‌نگاران و رسانه‌ها امری عمومی است.

کویت

 رسانه‌های کویت از آزاد‌ترین و شفاف‌ترین رسانه‌ها در جهان عرب هستند و غالباً مطالب تندی در ارتباط با اوضاع سیاسی و عملکرد دولت منتشر می‌کنند.

خبرنگاران کویتی نسبت به همتایان خود در منطقه از آزادی بیشتری برخوردارند اما در مورد مطالب مربوط به شیخ کویت و مقامات بلندپایه سلطنتی از خود خویشتن داری نشان می‌دهند. بر اساس قانون مطبوعات، انتشار مطالبی که ممکن است توهین به مقدسات اسلامی تعبیر شود، مجازات زندان در پی دارد. انتقاد از امیر، قانون اساسی، دستگاه قضایی و آنچه مبانی اعتقادی مملکت خوانده می‌شود ممنوع است و دادگاه می‌تواند خاطی یا خاطیان را مجازات کند.

 مالکیت و کنترل رادیو و تلویزیون کویت در دست حکومت است ولی در کنار آن یک شبکه ماهواره‌ای خصوصی کار خود را آغاز کرده است. کویتی‌ها می‌توانند برنامه‌های محبوب شبکه‌های عربی را از طریق ماهواره دریافت کنند. ناشران جراید ملزم به دریافت مجوز از وزارت اطلاع رسانی هستند. این وزارتخانه مسئول کنترل کتاب، فیلم، مجلات و نشریات وارداتی است که حاوی مطالبی هستند که حکومت آنها را از لحاظ اخلاقی موهن تلقی می‌کند.

 در سال 2007 میلادی حدود820 هزار نفر یعنی یک چهارم از جمعیت کویت از شبکه اینترنت استفاده می‌کردند.

 کویت تی وی یا تلویزیون دولتی کویت، شامل ۳ شبکه و یک کانال تلویزیونی ماهواره‌ای است که از این 4 کانال، یک کانال به زبان انگلیسی، یک کانال مخصوص ورزش و 2کانال نیز به زبان عربی برنامه پخش می‌کنند و علاوه بر این، 4 شبکه خصوصی تلویزیونی در کویت فعالیت دارند.

 در مورد رادیوهای فعال در کویت نیز باید گفت رادیو دولتی کویت، به زبان‌های عربی و انگلیسی پخش می‌شود. مارینا اف.ام نخستین ایستگاه رادیویی خصوصی است که به انتشار موسیقی و برنامه‌های تفریحی می‌پردازد. همچنین یک شبکه رادیویی قرآنی فعال است. خبرگزاری کویت (کانا) به زبان‌های عربی و انگلیسی اقدام به انتشار اخبار می‌کند. رادیوی بی‌بی سی از طریق موج اف- ‌ام در پایتخت قابل شنیدن است.

 از رسانه‌های غیردولتی می‌توان به شبکه‌های تلویزیونی الرای، الوطن (سیاسی و اجتماعی)، العقاریه (بورس سهام و املاک)، فنون (کمدی)، المشکاه (سیاحتی)، و الانوار الزهراء، فور تین (مذهبی)، الرساله (مذهبی) و رادیو مارینا (دریا) اشاره‌کرد.

 حدود 300 نوع نشریه اعم از روزنامه، هفته‌نامه، ماهنامه و فصل‌نامه در کویت منتشر می‌شود. مهم‌ترین روزنامه‌های کویت عبارتند از القبس (با تیراژ 60 هزار نسخه)، السیاسه (36 هزار نسخه)، الرای (الرای العام سابق 75 هزار نسخه)، الانباء (30 هزار نسخه) و الوطن (65 هزار نسخه به زبان عربی) کویت تایمز (7 هزار نسخه) و عرب تایمز (6 هزار نسخه به زبان انگلیسی). بر اساس قانون جدید مطبوعات، 8 روزنامه دیگر به نام‌های الوسط، الیوم، الجریده و النهار ( هر کدام با تیراژ 30 هزار نسخه) و روزنامه‌های اوان، الشاهد، الصباح، الدار نیز اجازه انتشار گرفته‌اند. مجلات مهم کویت نیز عبارتند از العربی، المجتمع، النهضه، الیقظه، کویت الیوم، المجالس و الرساله. تعداد زیادی دیگری روزنامه نیز از وزارت اطلاع رسانی مجوز انتشار اخذ کرده‌اند اما هنوز منتشر نشده و در حال تدارک مقدمات انتشار هستند.

 بر اساس قانون جدید مطبوعات، مجازات متخلفان از قانون به دادگاه ویژه مطبوعات در قوه قضاییه واگذار شده ولی از سال 1963 تا پیش از تصویب قانون جدید به عهده نهادهای امنیتی دولت بوده است. در قانون مذکور نمایندگان شیعه در پارلمان کویت موفق شدند در بند 23 که مربوط به مجازات توهین‌کنندگان به ذات خداوندی و پیامبر اسلام(ص) و صحابه است، عبارت اهل بیت را بگنجانند. همچنین بر اساس قوانین قبلی از سال 1963 انتشار روزنامه‌های سیاسی ممنوع شده بود اما در قانون جدید این سد برداشته شد و تحلیل‌گران معتقدند در عصر جدید حاکمیت در کویت و تغییر و تحولات موجود در این کشور، در آینده شاهد شکوفایی قابل توجه در زمینه اطلاع‌رسانی خواهیم بود.

 در نخستین روز سفر هیأت رسانه‌ای ایران به کویت، این هیأت با حضور در محل انجمن روزنامه‌نگاران کویت، با هیأت رئیسه و اعضای این انجمن دیدار و گفت‌وگو کرد. این انجمن از جمله قدیمی‌ترین نهادهای صنفی ژورنالیستی در جهان عرب است که توسط 10 تن از روزنامه‌نگاران پیشکسوت کویتی در سال 1964 تأسیس شده است، طبق اساسنامه این انجمن، هر روزنامه‌نگار کویتی که در یکی از نشریات این کشور مشغول به فعالیت باشد، می‌تواند عضو این انجمن شود.

 ساختمان انجمن در فضایی بزرگ در شهر کویت قرار دارد. سالن اصلی و تالار انجمن و فضای باز محوطه انجمن معمولا محلی برای برگزاری گردهمایی‌های بزرگ صنفی و مطبوعاتی است. بر دیوارهای تالار اصلی انجمن نقشه‌هایی از آزادی مطبوعات در جهان نصب شده است که مناطق مختلف دنیا بر اساس درجه آزادی مطبوعات به رنگ‌های آبی، زرد و قرمز مشخص شده است.

 در شهر کویت یک خیابان هست که اکثر مطبوعات کویت در آن مستقر هستند. دفتر مرکزی روزنامه‌های البلاغ، القبس، الوطن، الهدف، الرساله، الرای و برخی نشریات دیگر در این خیابان قرار دارد. این امر از لحاظ متمرکز شدن امکانات حمل‌ونقل، انتقال کاغذ، سیستم توزیع، جذب و به کارگیری نیروی انسانی، ساعات کار پرسنل و فعالیت‌های رسانه‌ای و زیرساخت‌های مرتبط با آنها، بسیار مناسب بوده و تمرکز خاصی به این نوع فعالیت‌ها بخشیده است. در این سفر هیأت رسانه‌ای ایران از رسانه‌های الوطن و الرای و حوار بازدید کرد. شبکه حوار یک شبکه تلویزیونی بخش خصوصی و مستقل در کویت است که مخاطبان خاص خود را دارد.

 الوطن دارای یک روزنامه و 3 شبکه تلویزیونی است. بازدید هیات رسانه‌ای ایران از روزنامه الوطن یکی از خاطره‌انگیز‌ترین بازدیدهای کل این سفر بود.

 در بدو ورود هیئت ایرانی، سعید جاسم، نایب رئیس مؤسسه الوطن به استقبال هیات آمد و مذاکرات و گفت‌وگوی هیات با وی در دفتر کارش ادامه داشت. الوطن یکی از روزنامه‌های منتقد ایران بوده و همواره گزارش‌های انتقادی از ایران منتشر می‌کند. با این حال نایب رئیس الوطن در این دیدار اظهار داشت مشی مؤسسه مذکور به‌طور کلی انتقادی بوده و با همه دولت‌های منطقه و حتی خود وزارت خارجه  کویت چنین رویه‌ای در پیش گرفته شده است. جالب اینکه در این دیدار سخنگوی وزارت خارجه ایران اظهار داشت که ارتباطات رسانه‌ای میان رسانه‌های کویت و ایران می‌تواند به نزدیک‌تر کردن دیدگاه‌های دو طرف کمک کند.

 امروز دیپلماسی رسانه‌ای به‌عنوان یک رویکرد جدید در روابط میان کشورها از کاربردهای ویژه و مؤثری برخوردار شده است، اما باید توجه کرد که در کاربست این نوع از دیپلماسی، این رسانه‌ها هستند که در خط اول مقدم قرار دارند نه دیپلمات‌ها و سیاستمداران.

 به طور کلی، فنون روزنامه نگاری در مطبوعات این کشورها هنوز حدود 20‌ سال از مطبوعات ایران عقب است و سبک‌های نگارش تاریخی و دستور جلسه‌ای و گزارش‌های مطول چند هزار کلمه‌ای یک صفحه‌ای بسیار متداول است.