بازخوانی آیین باستانی «قالی شویان مشهد اردهال» در کاشان

گروه سبک زندگی، آیین سنتی و مذهبی قالی شویان فین کاشان و روستای خاوه اردهال که اخیراً در آذرماه ماه ۱۳۹۱ (دسامبر ۲۰۱۲) به ثبت جهانی نیز رسید و به فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو اضافه شد، همه ساله در دومین جمعه مهرماه در مشهد اردهال در ۴۲کیلومتری غرب کاشان برگزار می‌شود و گفته شده این تنها آیین مذهبی اسلامی است که به تقویم خورشیدی برپا می‌شود.
 
به گزارش بولتن نیوز، مراسم قاليشويان نمايش واقعۀ شهادت سلطان علی بن محمد باقر (ع) در سال 113 هجرت در سزمين مشهد اردهال و نحوۀ به خاكسپاری اين امامزاده جليل القدر توسط اهالی فين كاشان است كه هرساله با تعصب و غرور خاصی معمولاً در يكی از روزهای ميان نهم تا پانزدهم مهرماه برگزار می شود كه به روز قاليشويان معروف است.
 
در این مراسم شرکت‌کنندگان که از فین برای برگزاری این مراسم آمده‌اند درحالی که چوب‌هایی به دست دارند، قالی‌ای را به نماد شستن خون علی بن محمد باقر در چشمه می‌شویند.
 
آیین قالی شویان اردهال در آیینۀ تاریخ
 
یکی از مشهودات تاریخ که هیچ شک و شبهه‌ای در آن راه ندارد، سنت قالی شویان اهالی فین و خاوه اردهال است که همه ساله در دومین جمعه مهرماه (نزدیکترین جمعه به ۱۱مهرماه که سالروز کشته‌شدن سلطانعلی بن محمدباقر است) برگزار می‌گردد.


شهرت و معروفیت این سنت به اندازه‌ای است که نیاز به ادلّه و اثبات ندارد و در کتاب های متعددی مانند «امامزادگان معتبر؛ زندگانی سلطان بن علی و هلال بن علی» نوشته آیت ا... امامت، «تاریخ کاشان» نوشتۀ کلانتر ضرابی و غیره به این مراسم اشاره شده‌است. با این وجود سلطانعلی که یکی از چهار امامزاده واجب التعظیم و دارای تاریخ مستند در ایران می‌باشد، برای بسیاری هنوز ناشناخته مانده اند؛ قرارگرفتن بارگاه او در یک مسیر فرعی که مرکزیت شهری ندارد و همچنین عدم ارایه آثار علمی و تحقیقی مستند در این باره از دلایل ناشناخته ماندن سلطانعلی و مراسم قالی شویان فین و خاوه اردهال می‌باشد.
 
هرسال در روز سیزدهم مهرماه (امروزه در دومین آدینه مهرماه)، اهالی روستای خاوه اردهال یکی از قالی‌های درون بنای امامزاده را به صورت لوله شده (به عنوان قالی‌ای که به هنگام شهادت در تابوت او بوده و پیکر امامزاده را در آن پیچیده بوده‌اند)، بر دوش جوانان قرار می‌گیرد که بعد از برگزاری مراسم نوحه خوانی و عزاداری درون امامزاده، آن راتحویل اهالی فین می دهند و آنان آنرا به سوی چشمه‌ای که در حدود چند صد متری شرق بنا واقع است، می‌برند.
 
به دنبال این دسته، گروهی دیگر که هر یک چوبدستی بلندی را بر دست دارند، حرکت می‌کنند و با تکان دادن چوبدستی در هوا به نبردی نمادین با قاتل امامزاده می‌پردازند. قالی بر کنار چشمه به زمین می‌آید و آب چشمه را به نشانه غسل دادن امامزاده بر آن می‌افشانند و آنگاه دوباره آن را با شور و هیجان به سوی بنا باز می‌گردانند. پیش از ورود قالی به آرامگاه، چوب بدستان با دویدن و تکان دادن چوب‌ها و فریاد و شعارهای مهیج، نبرد با قاتل امامزاده را دنبال می‌کنند. رسیدن حاملان قالی به درگاه ورودی امامزاده و سپردن آن به اهالی روستای خاوه اردهال که می‌بایست آن را به درون ببرند، همراه با تشریفات خاصی است. این مراسم توسط اهالی «فیـن» کاشان و «خاوه اردهال» برگزار می‌شود.
 
مراسم جار در آستانۀ آیین قالی شویان اردهال
 
يك هفته پيش از مناسك قاليشويان، معمولاً در نخستين جمعه از فصل پائيز، مراسم «جار» در كاشان برگزار می گردد. اين جمعه كه در ميان كاشانی ها به «جمعه جار» معروف است؛ این روز همان روز فراخوانی مردم به مراسم قالی شويی در مشهد اردهال است.
 
«جمعه جار» پيام‌آور فرارسيدن سالروز شهادت شهيد دشت اردهال، امامزاده مظلوم، حضرت سلطان علی بن امام محمدباقر(ع) و روز موعود برای گردهمايی طايفه فينی است. هر سال در روز جمعه جار، چند جارچی در محلات فين و محله بازار كاشان و روستای خاوه از روستاهای كاشان راه می افتند و گشت‌زنان به روش و سنت آبا و اجدادی خود با بانگ بلند و آوازی خاص ندا در می دهند و مردم را از فرارسيدن روز موعود قاليشويان و هفتۀ زيارت امامزاده سلطان علی(ع) آگاه می كنند. خبر جمعه قاليشويان به سرعت دهان به دهان ميان مردم همه قشرها و بازاريان و پيشه وران و دستفروشان می گردد و در كمتر از يكی دو روز در همه شهرها و دهات ازجمله شهرهای نطنز، قم، محلات، ساوه، دليجان، يزد، آشتيان و اصفهان پراكنده می گردد.
 
جارچيان با رساندن اين پيام، همه مردم، به ويژه زائران و فروشندگان صاحب نذر را كه بايد هرساله در قاليشويان شركت داشته باشند، به تكاپو و فراهم كردن اسباب و توشه زيارت و تهيه جا و مكان برای سكونت در مشهد اردهال وا می دارند. تكاپوی سفر بيش از همه قشرها در ميان كاسبكاران و بازاريان چشمگير است. بازاريان و فروشندگان برای عرضه و فروش كالاهايشان در مشهد اردهال با يكديگر به رقابت می پردازند و می كوشند تا هر يك پيش از آغاز مراسم غرفه‌ای يا حجره‌ای مناسب در بازارچه يا صحن پاپك و يا صحن‌های ديگر به دست آورند.


تعيين روز قالی شويی و اعلام آن به مردم به عهده ستاد برگزاری مراسم سنتی مذهبی قاليشويان فين است. اين گروه روز مراسم قالی شويان را معمولاً در دومين جمعه پائيز تعيين می كنند. اين مراسم جار طبق سنت قديم هنوز در منطقه پابرجا و انجام می گيرد. اشعاری كه جارچيان می خوانند اشاره به فرارسيدن سالگرد واقعه شهادت امامزاده و لعنت‌هايی كه به دشمنان و قاتلان امامزاده می فرستند، دارد.
 
اشعار جارچیان در «جمعه جار»
 
يا ای مستمع بر اين وصيت شور و غوغا كن ... فغان و ناله بر سلطانعلی فرزند زهرا كن
به سال 113 هجرت شيعيان خاص روان گشته برسوی مدينه از سر اخلاص برفتن در مدينه خدمت آن خسرو خوبان، بگفتند: ای امام پنجمين، ای رهبر جانان، نداريم پيشوائی يا محمد رحم بر ما كن ...


يكی از نور چشمانت روان در همراه ما كن امام پنجمين فرمود چرا از ديده خونباريد يقين از اهل فين و مردمان چهل حصارانيد! يكی از نور چشمانش همره آنها روان كرد كه نامش حضرت سلطانعلی(ع) نوباوه زهرا سه ساله آن شاه زاده بود اندر اردهال و فين بهار در خاوه بود آن زمستان در ديار فين لشگريان قد علم كردند... بهر قتل آن سرور به نام حارث ملعون و زرين كفش بد اختر گرفتن دور آن خسرو لب تشنه از هر سو كه اين شه‌زاده دارد زور و بازوی علی اكبر...
بيادم آمد آن وقتی كه گفت باد صبا يكدم سلام از من رسان بر اهل فين بر گو به يارانم اول به خدای حی داور صلوات دوم به رسول حی سرمد صلوات سوم به علی و يازده فرزندش بر زاده پاك نور احمد صلوات در كرببلا به شمر ملعون لعنت بر حارث زرين كفش و زيد رافيون لعنت از بهر جفا بر شمر ملعون لعنت در كرببلا به پاك مردان صلوات...
اگر خسته جانی بگو يا علی اگر ناتوانی بگو يا علی به رفت سوی مشهد اردهال به ياری يار خدا يا علی
 
نحوۀ اجرای آیین قالی شویان اردهال
 
نحوۀ اجرای مراسم بدین صورت است که کلیه اهالی فین، هرکدام چوبی به دست دارند و در صحن اصلی و مرکزی بنام «صحن صفا» اجتماع می‌کنند و عده‌ای هم در صحن شاهزاده حسین با آداب خاصی به چوب به دستان صحن صفا می‌پیوندند و پس از روضه خوانی و سینه زنی و سخنرانی متولیان امامزاده، نمایندگان روستای خاوه اردهال قالی مقدس را به معتمدین و اهالی فین تحویل می‌دهند که این لحظات، لحظاتی با شکوه‌است به طوری که کمتر کسی است که مراسم تحویل قالی را شاهد باشد و تحت تاثیر زیبایی‌های آن قرار نگیرد.
 
کسانی که قالی را تحویل می‌گیرند، آن را از «ایوان صفا» به داخل «صحن صفا» می‌آورند و چوب دستی هایشان را در هوا تکان می‌دهند و حسین حسین گویان، قالی مقدس را در یک مسیر مشخص به سوی نهر آب شاهزاده حسین می‌برند و آن را شست و شو می‌دهند.
 
پس از شست و شوی قالی مقدس، اهالی فین، آن را از مسیر دیگری به داخل صحن فینی‌ها آورده، با تشریفات خاصی مجدداً تحویل معتمدین و خادمان امامزاده می‌دهند و پس از چندین بار دور زدن در اطراف صحن و سینه زنی و گفتن حسین حسین در صحن فینی‌ها، مراسم تا سال بعد خاتمه می‌پذیرد.
 
شست و شوی قالی فقط به وسیله اهالی چوب به دست فین و با اجتماع مردم و زوّار در کنار نهر آب تاریخی «باریکرسف»، در دومین جمعه مهرماه، حوالی ظهر انجام می‌شود.
 
جالب اینجاست که همه وقایع و اتفاقات مذهبی در ایران اسلامی با سالشمار قمری حساب و منظور می‌شوند اما مراسم قالی شویان اردهال طبق ماه شمسی برگزار می‌گردد.


انجام این مراسم با تقویم مخصوص، به خاطر آن است که مراسم قالی شویان با اینکه مراسمی مذهبی است، در حقیقت رگه‌هایی از چندین آیین ملی را با خود همراه دارد که خاطرنشان می‌سازد در کلیه مراحل حمل قالی، غیر از اهالی فین، هیچ فردی در هر مقام و موقعیتی که باشد حق ندارد به گروه چوب به دستان قالی مقدس داخل شود.

تشابه آیین قالی شویان با سوگواری های حسینی

مسئول ستاد برگزاری مراسم سنتی مذهبی قاليشويان مشهد اردهال كاشان درحاشیۀ برگزاری مراسم امسال با اشاره به اهمیت و جایگاه ویژه ای که این آیین باستانی در فرهنگ مردمان اردهال و کاشان دارد، گفت: حضرت سلطان علی بن امام محمد باقر (ع) به درخواست مردم كاشان به عنوان نمايندۀ آن امام معصوم جهت ارشاد مردم به اين منطقه هجرت می كنند.

حسن درخشان افزود: زمانی كه آن حضرت براي رهايی از گرمای طاقت فرسای كاشان به منطقه مشهد اردهال می آيد، دچار حيله دشمنان می شود و قبل از رسيدن مردم روستای خاوه، چهل حصاران و فين كاشان بسيار مظلومانه به شهادت می رسد و مانند اباعبدالله حسين (ع) سر مباركش را از تن جدا می كنند. مراسم تشييع و خاكسپاری آن حضرت توسط اهای فين كاشان در حال كه چوب به دست برای حمايت او آمده بودند، انجام می شود و مراسم قالی شويان نمايش آن واقعه است.

نکتۀ حائز اهمیتی که می توان در بحث از تشابه این مراسم باستانی و آیین های سوگواری دهۀ نخست محرم و مراسم عزاداری حضرت سیّدالشهدا (ع) بدان اشاره کرد، همان علّت برگزاری این مراسم توسط اهالی مشهد اردهال و فین کاشان است.

به گفتۀ مورخان و کارشناسان در زمان جنگ سلطان علی بن امام محمد باقر (ع) با دشمنان، مردم فين به ياری ايشان شتافتند ولی هنگامی به درۀ قتلگاه رسيدند که ايشان به شهادت رسيده بود. فينی ها، پيکر مطهر حضرت را در قاليچه ای پيچيده، تا نزديک چشمه بردند، غسل دادند و به خاک سپردند.


به بیان دیگر مشابهت های فراوانی که میان این اسطوره و اسطورۀ اعظم شیعه، حضرت امام حسین (ع) وجود دارد، چه در واقعۀ تاریخی و جنگی که منجر به شهادت این دو بزرگ گردیده و نیز چه در آیین و مراسمی که در سوگواری آنان وجود دارد، دیده می شود.

با این اوصاف و به رغم این که بسیاری از کارشناسان و پژوهشگران، ریشۀ آیین قوالی شویان اردهال را عمیقاً گره خورده با بسیاری از آیین های مذهبی ایرانی پیش از اسلام دانسته و بسیاری از سنن و جزئیاتی که در این آیین توسط برگزارکنندگان، اجرا می گردد را برگرفته از آیین های باستانی ایران زمین می دانند، مشابهت ها و تاثیراتی که این آیین از آیین سوگواری حسینی گرفته و بلعکس بر آن گذارده را نمی توان نادیده گرفت. این درحالی است که به گفتۀ قاطبۀ مورخان و پژوهشگران، حتی بسیاری از مراسمات و آیین های سوگواری حسینی نیز همچون آنچه در آیین قالی شویان اردهال وجود دارد، ریشه در آیین های قدیمی تر و باستانی پیش از اسلام داشته و به عنوان نمونه بسیاری از مورخان، ریشۀ مراسم تعزیه، این مهمترین شکل نمایشی ایران زمین که مختص عزاداری سیّد و سالار شهیدان، حضرت امام حسین (ع) برگزار می شود و پس از توجه ویژه ای که در عصر صفوی بدان گردید، در دوران قاجار به اوج خود رسیده را در آیین باستانی «سووشون» یا «سوگ سیاوش»، اسطوره و قهرمان باستانی ایران زمین جستجو می کنند و معتقدند بسیاری از جزئیات مراسم تعزیه و دیگر سوگواری های حسینی از این آیین کهن و باستانی پیش از اسلام ریشه گرفته است.


به هر تفسیر، اکنون با پشت سر گذاشتن تاسوعا و عاشورای حسینی و مراسم سوگواری سیّد و سالار شهیدان و به بهانۀ این ایام عزیز، نگاهی مختصر داشتیم به آیین ارزشمند و باستانی «قالی شویان مشهد اردهال» در شهر کاشان و به این بهانه برخی از جزئیات شیرین و خواندنی این مراسم را برشمردیم.