چرا «چ» ...؟

به گزارش بولتن نیوز، بازی روزگار بار دیگر موجب وقوع نوعی هم­زمانی پخش سخنان آقای روحانی و اکران «چ» فیلم جدید حاتمی­ کیا گردید که البته بی شک بازیگران این بازی نه رئیس جمهور محترم بودند و نه ابراهیم حاتمی کیای سینماگر. درحقیقت این بازی بیشتر با بندۀ نگارنده صورت گرفته که در چنین روزی بلیت تماشای«چ» را در اختیار داشتم و پس از مدت ها انتظار برای دیدن فیلمی جدید از حاتمی کیا، شب گذشته و باوجود مصائب شیرین جشنوارۀ سی و دوم فجر و زمستان زیبای این روزهای تهران، راهی "اریکۀ ایرانیان" شدم.

«چ» همان طور که انتظار می رفت، فیلمی پرحاشیه بود و این حواشی جنجالی، همزمان با کلیدخوردن فیلم، کلیدخورد و تا به امروز که حاتمی کیا فیلمش را به جشنواره آورده و درمصاحبه های مطبوعاتی این ور و آن ور به صحبت از «چ»، دکترچمران، "روح خمینی" و ... می پردازد، ادامه یافته است. حاشیه هایی که این بار چندان هم دور از مرکز و محور اهمیت قرارندارند و بعضی از آن ها اتفاقاً مهم تر از متن «چ» قابل بررسی اند. برای نمونه وقتی اخبار عجیب غریب دعواهای حاتمی کیا و عرب نیا را می خوانیم، متوجه می شویم که چگونه حاشیه می تواند متن را تحت تاثیرقرار داده و مسیر به منزل نشستنش را ناهموار سازد.

درخلاصۀ داستان فیلم جدید حاتمی کیا، آمده: «چ» روایت دوشبانه روز حضور دکتر چمران(فریبرز عرب نیا) درمقام نمایندۀ دولت به اتفاق تیمسار فلاحی(سعید راد) و ... در پاوه است. دکتر وقتی می رسد که شهر در آستانه سقوط است. اصغر وصالی(بابک حمیدیان) فرمانده نیروهای پاسدار با تعدادی رزمنده، تنها حافظان مردم دربرابر هجوم سرتا پا مسلح ضد انقلاب به سرکردگی دکتر عنایت(مهدی سلطانی) است و ... . این یعنی برخلاف انتقادهای وارده به فیلم از این منظر که «چ» نتوانسته حق مطلب دربارۀ دکترچمران را ادا کند، به نظر می رسد اصلاً قرار نبوده چنین کاری بکند!

ازسویی عده ای نیز چنین انتقاد کرده اند که با این همه ازهمین منظر نیز فیلم دچار نوعی دوگانگی و تناقض در پرداخت داستانی و روایت پردازی است. چراکه درعین حال که زمان فیلم درهمین دو روز خلاصه شده، حاتمی کیا در صحنه هایی کوتاه که در اواسط فیلم و نیز درعنوان بندی پایانی به نمایش می گذارد، تصاویری ویدئویی از خانوادۀ دکترچمران درکنار ساحلی ناشناس را به نمایش می گذارد تا به ابعادی از متفاوت از زندگی دکترچمران نزدیک شود و نشان می دهد، این انتقاد نیز از سرکم توجهی و بی دانشی است. درحقیقت آن چه در این تصاویر ویدئویی دیده می شود، به هیچ وجه بخشی از واقعیات زندگی شخصی چمران نیست؛ بلکه تصاویری بیشتر خیالی و کمتر واقعی از خاطرات چمران است که گویی در ذهن او مرور می شوند و آن جا که او کاست را از دوربین بیرون آورده و تمام نوار را تکه تکه می کند، نیز بیشتر به مثابۀ تصویری نمادین از درگیری روانی و درونی و شخصیتی چمران با خود و زندگی شخصی اش است، تا بازگوکنندۀ بخشی از زندگی او به شکل اسنادی. چیزی که به روشنی پیداست این تصاویر اتفاقاً بر روی جنبۀ اسنادی فیلم و سینما تکیه نکرده و همین ناشناس بودن، فضا، زمان و مکانِ تصاویر، اثبات این ادعاست.

با این همه «چ» حتماً فیلمی است دربارۀ شهیدچمران و این انتخاب حاتمی کیا بوده که با نمایش این دو شبانه روز از زندگی پرفراز و نشیب این اسطورۀ قهرمان، فیلم شهیدچمرانش را بسازد و با این تفاسیر اگر بخواهیم منصفانه به قضاوت نتیجۀ کار حاتمی کیا بنشینیم باید بگوییم که تجربۀ «چ» تجربه ای ناموفق بوده است.

حاتمی کیا از معدود سینماگران ایرانی است که فیلم هایش به معنای دقیق کلمه"قهرمان" دارند و با مرور آثار او در دو سه دهۀ اخیر به تعداد زیادی از این قهرمانان برمی خوریم که بعضی هاشان نه تنها بارفیلم خودشان را به دوش کشیده اند، بلکه حتی در سینمای کشور ماندگار شده و خاطره شده اند. این درشرایطی است که «چ» اولین فیلم حاتمی کیاست که به طور اختصاری به نام شخصی خاص ارجاع می دهد. درحالی که نام فیلمی که "حاج کاظم" قهرمانش بود، نه تنها "حاج کاظم"، "ح" یا "ک" نبود، بلکه "آژانس شیشه ای" بود.

اما این بار ما اسمی خاص در عنوان فیلم حاتمی کیا طرفیم که اگرچه به اختصار درآمده، اما وقتی با یک چنین انتخابی ازسوی کارگردانی قهرمان ساز همچون حاتمی کیا روبروییم و از آن مهم تر وقتی این حرف اختصاری به شخصیتی فوق جذاب همچون شهیددکترمصطفی چمران مربوط می شود، انتظارها برای دیدن شخصیتی ماندگار به اوج خود می رسد و پس از پایان فیلم چه چیزی در جواب این انتظار می بینیم؟ به راستی، هیچ!

با این حساب، شاید پُربیراه نباشد اگر بگوییم بحث دربارۀ فیلم جدید حاتمی کیا، یعنی بحث دربارۀ شخصیت شهیدچمرانی که فریبرز عرب نیا بازی اش کرده و نیز اشتباه نیست اگر بگوییم، با آن که عرب نیا اصلاً بد بازی نکرده، اما شخصیت دکترچمران اصلاً خوب از آب بیرون نیامده و درحقیقت با آن که عرب نیا بازی بدی ارائه نداده، اما به هیج وجه بازی خوب و خاصی نیز نشان نمی دهد و نیز چندان گزاف نیست اگر بگوییم که در طول فیلم اساساً کاری از او سر نمی زند.

چمرانِ حاتمی کیا که بهتر است او را همان«چ» بنامیم تا شهیدچمران، شخصیتی است مردد، بیش از حدصلح جو و برخلاف انتظارها، زیادی آرام. «چ» شخصیتی است بیش از حد دورن گرا که گاهی این درون گرایی شبیه به نوعی افسردگی جلوه می کند. «چ» حاتمی کیا که در اکثر صحنه ها در مرکز کادر تصویر شده، نقش فرعی را در تصمیم گیری ها و پیشبرد داستان به عهده دارد و درطول این 2 شبانه روز جز یک بار، کاری که از قهرمانی همچون چمران در آن شرایط انتظار می رود، انجام نمی دهد. «چ» که دربخش های پایانی فیلم، ازسوی اصغروصالی، فرماندۀجوان و بیش از حد پرشور و نشاطی که بابک حمیدیان بازی اش کرده، چمرانِ بازرگان است تا چمرانِ خمینی، در اکثر دقایق فیلم منفعلانه این سو و آن سو می رود و جز در انتهای فیلم که اقدام برای سرک کشیدن به سنگر دشمن، با لباس مبدل و زدن به دل دشمن از راهی مخفی می کند و نیز یک جا با کمک یکی از یارانش با گچ بر روی زمین، محل فرود بالگرد را نقاشی می کند(!)، تقریباً کارمهم دیگری انجام نمی دهد. متاسفانه «چ» حتی دوست داشتنی هم نشده و این سکوت طولانی و انفعال بیش از حدش، کمکی به برساختن چهره ای مظلوم(از نوع تو دل برو و دوست داشتنی اش) درذهن مخاطب نکرده است.

البته فیلم جدید حاتمی کیا از نکات مثبتی نیز برخوردار است که نمی توان نادیده گرفت. اساساً «چ» در اجرا فیلم موفقی است و این توفیق در مسائل تکنیکی نسبت به مسائل مفهومی بیشتر به چشم می آید. درحقیقت همان طور که ضمناً اشاره شد، ایراداتی که درشخصیت محوری فیلم وجود دارد، بیش از آن که به اجرای شخصیت توسط بازیگر مربوط باشد، به تحلیل و رویکرد نویسنده و کارگردان اثر دربارۀ پرداخت شخصیت بازمی گردد و اتفاقاً این ایرادات به نظر ناخواسته و سهوی نیز نمی رسند و گویا به تصمیم کارگردان و نویسندۀ «چ» این گونه شده اند.

اما آن چه به اجرای فیلم بازمی گردد، از تصویربرداری و بازی بازیگران تا تدوین و بیش از همه جلوه های ویژۀ فیلم به راستی درسطح قابل قبولی قرار گرفته و با دقت چیده شده است. مطمئناً آن چه توسط جلوه های ویژه به «چ» افزوده شده، اگر نگوییم در سینمای ایران بی سابقه است، بی شک اتفاقی کم سابقه و ارزشمند است و نقطۀ اوج آن نیز بازمی گردد به سکانس مربوط به سقوط بالگردهوانیروز که درلحظاتی تماشاچی را بر صندلی میخکوب می کند.

همچنین فیلم با استفاده و رعایت اصول هالیوودی فیلم اکشن به برخی از اتفاقات کمتر تجربه شدۀ سینمای دفاع مقدس نزدیک شده و برای نمونه در سکانسی که دعوا و کدروتی شخصی به درگیری یاران چمران و چنددستگی آنان می انجامد، حاتمی کیا توانسته با استفاده از همین تکنیک های سینمایی، تفاوت خودش به عنوان هنرمندی متعهد و مسلمان را با سینماگرهالیوودی در نتیجه گیری مفهومی سکانس که با صدای اذان و توجه دادن به آن، بار دیگر اتحاد را به سنگر یاران بازمی گرداند، مشخص کند و این درشرایطی است که بر روی دیوار پشت سر این یاران نوشته شده: "واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لافرقوا"!

به بیان دیگر روند «گره افکنی-اوج-تعلیق و پایان خوش» به عنوان یکی از فرمول های سینمایی که همیشه جواب داده و معمولاً در سکانس های میانی فیلم برای وصل دو قطعۀ فیلم به یکدیگر یا عبور از فصلی از فیلم به فصل بعدی استفاده می شود درسکانس یادشده به شیوه ای کلاسیک بازسازی شده و با آن که در نگاه اول به نظر می رسد، این سکانس اضافه بوده و با حذف آن از فیلم اتفاقی رخ نمی دهد، در ادامه متوجه می شویم، قرار است بعد از این سکانس فصلی جدید از فیلم آغاز شده و فصل کهنه، پیش از این سکانس به پایان رسیده است.

یکی از انتقادهایی که معمولاً به سینمای حاتمی کیا ازسوی برخی از منتقدان وارد می آمده، این بوده که فیلم های او گاهی از چارچوب فیلم سینمایی به عنوان اثری هنری خارج شده و تبدیل به بیان نامه ای سیاسی می شوند. این ایراد حتی به درخشان ترین آثار حاتمی کیا، همچون «آژانس شیشه ای» نیز وارد است. با این ها آن چه به این معنی در «چ» اتفاق می افتد، بسیار شور تر از نمونه های قبلی است و قراردادن شعارهای روز در دهان شخصیت هایی که در اواخر دهۀ پنجاه و در اوج فضای سیاسی سال های انقلاب نفس می کشند، کار را خراب تر از خراب می کند. به بیان دیگر این درست است که زدن حرف های دوپهلو و سیاسی در آن سال ها و به خصوص در آن فضای ملتهب پاوه و کردستان، ازسوی شخصیت های فیلم چندان دور از حقیقت نیست؛ اما وظیفۀ نویسنده و کارگردان است که با تلطیف این شعارهای سیاسی از بار منفی آن بکاهند نه آن که برعکس با قرار دادن شعارهای مُد امروز به جای شعارهای سیاسی آن زمان، فضا را بیش از پیش نامفهوم سازند.

به طورکلی درخصوص دیالوگ نویسی «چ» باید بگوییم که کمی شعاری و در بعضی مواقع لوس از کار درآمده است. درجای جای فیلم شاهد این هستیم که دو نفر، خیره در چشم های یکدیگر حرف های قلمبه می زنند و بعد با قدرتی قهرمانانه یکدیکر ر ا در بغل هم له می کنند و این اتفاقات در شرایطی رخ می دهد که معمولاً این دیالوگ ها فاقد دیالکتیک حداقلی گفتگوهای روزمره است. 

این ایراد در «چ» تا آنجا پیش می رود که حاتمی کیا دیگر فراموش می کند که در آثار قبلی اش، شعارهای سیاسی را چگونه لابه لای دیالوگ های معمولی و ملموس در دهان شخصیت ها قرار می داده و در این جا حتی به جای شخصیت پردازی نیز شعار سیاسی می دهد. مثلاً در ابتدای فیلم و درمسیر کوهستانی، آنجا که یکی از رزمندگان می خواهد حیوان زخمی را خلاص کند، چمران مانع او شده و می گوید «مگر تو خلقش کردی» و ادامه می دهد«کشتن کار ما نیست». مگر می شود فراموش کرد که این آقای چمرانی که در فیلم می بینیم از کشتن یک خر زخمی طفره می رود، همان شهیدچمرانی چریکی است که به خاطر فعالیت های چریکی اش و نیز به دلیل قرابت این فعالیت ها با چه گوارا، پزشك آزادی خواه آرژانتینی و دوست صمیمی و یاور فیدل كاسترو، «چ» نامیده می شود و نام فیلم را به نام خود درآورده؟!! و این ها درشرایطی است که هر بچه مدرسه ای عشق فیلمی هم می داند که باید حیوان زخمی را خلاص کرد. گفتم بچه مدرسه ای، یاد عشق به چه گوارا افتادم. عشقی که گویا همان طور که می تواند عکس پزشک آرژانتینی را روی تی شرت بپه مسلمان ها نقش کند و توانسته اسم فیلم آدم بزرگ ها را هم تا حد امکان جذاب کند. چرا «چ» ... ؟ چرا که نه! چه ایرادی دارد؟ خوشگل نیست که هست! جذاب و خشن نیست که هست؟ مگر قرار است چه باشد؟ خوب حالا هم «چ» شده!

درحقیقت، حاتمی کیا با معرفی این چنینی شخصیتش می خواهد بر وجه متفاوت بودن او نیز درکنار جذابیّتش تاکیدکند. "جذابیتی" که جز در نام فیلم و انفجار بیش از حد مواد منفجره و سقوط مهیب بالگردها، درهیچ کجای دیگر یافتنی نیست و "تفاوتی" که با آن که نمی شود انکارش کرد، چندان قابل درک و فهم نیست! به بیان دیگر، همان طور که هیچ کس متوجه نمی شود، معنای این "تفاوت" چیست و مثلاً چرا «چ» نمی خواهد خر زخمی را خلاص کند، گویا خود حاتمی کیا نیز دقیقاً نمی داند «چ»اش چرا متفاوت است و چرا «چ»اش خر زخمی را خلاص نکرد و آن چنان که از حواشی مربوط به دعواها و اختلاف نظرهای حاتمی کیا و عرب نیا، عایدمان می شود، به نظر می رسد که حتی عرب نیا، بازیگر نقش «چ» نیز نمی داند چرا این قدر متفاوت است و باز چرا خر زخمی را خلاص نکرد: سوالی که بی شک حتی خود خر زخمی نیز پاسخی برایش ندارد!