نگاهي به بن مايه هاي فکري مولوي در مثنوي

نام گذاري سال 2007 ميلادي(1386شمسي) به «سال جهاني مولانا» آن هم به پيشنهاد ترکيه! اين پيام را به گوش جهانيان رساند که حتي در عصر پيچيده و پر تب و تاب قرن بيست و يکم، اين جلال الدين مولوي است که نسخه اي براي درمان دردهاي انسان معاصر است. به همين منظور در روزهاي ۶ تا ۱۰ آبان ۱۳۸۶ نيز کنگره بزرگداشت هشتصدمين سال تولد مولانا با شرکت انديشمنداني از ۳۰ کشور جهان در3 شهر تهران، تبريز و خوي برگزار شد اما جاي تاسف است که چنين مناسبت هايي را که خود بايد طراح آن باشيم در سکوت خبري سپري مي کنيم و هنوز انديشمنداني مانند مولوي، حافظ، سعدي، عطار و ... را در صندوقچه هايي پنهان کرده ايم و گاه گاهي به اين گنجينه ها فقط مي نازيم! غافل از اين که انديشه و شخصيت تاثير گذار آن هاست که بايد در متن زندگي خاص و عام پرتو افکن شود. اين نوشتاربه مناسبت هشتم مهر روز بزرگداشت مولانا ، مروري است بر شخصيت پر فروغ مولوي و کهکشان فکري اين عاشق دل سوخته...

قرن 7 و 8 ﻫ .ق در تاريخ ادبيات ايران از درخشان ترين دوره هاي توليد آثار ادبي است. تنها وجود شخصيت هايي چون مولوي(604 -672 )، سعدي (606 -694 ) و حافظ(حدود 792 -727) در اين برهه، خود گواه اين مدعاست. به زعم همه  محققان و اديبان، اين دو قرن «اوج و اعتلاي عرفان اسلامي» است و عظيم ترين حماسه عرفاني «مثنوي مولانا» در اين مقطع زماني، واجد تمام ابعاد يک شاهکار جهاني است . جريان شناسي عرفاني ادبيات فارسي نيز ما را با دوره اي آشنا خواهد کرد که عرفان اسلامي پس از طرح در آثار حکيم سنايي غزنوي و پرورده شدن به دست عطار نيشابوري، در عالي ترين حد خويش توسط مولانا به اوج مي رسد.مهم ترين ويژگي عرفان در قرن 7 هجري جنبه علمي پيدا کردن آن است که با ظهور محيي الدين عربي بنيان گذار عرفان علمي، به صورت رسمي همراه با علوم و معارف اسلامي، در مدارس و حوزه هاي علميه تدريس مي شود. (سجادي:مباني عرفان وتصوف 109) با وجود اين اساس کار مولانا در مثنوي شريف نه بر آموزش رسمي بلکه بر عرفان عملي بنيان نهاده مي شود. اين گنجينه  عرفاني در حدود سال 658 ﻫ . ق در 54 سالگي مولانا طي 14 سال و در حدود 25562 بيت، سروده شده است. شمس تبريزي، مراد و محبوب مولانا، تاثير غير قابل انکاري در تفکرات عرفاني وي از خود برجاي گذاشته که در جاي جاي آثارش هويداست.

انسان شناسي مولانا ارتباط تنگاتنگي با خداشناسي وي دارد. اساساً شناخت جامعي از انديشه هاي گوناگون اقيانوس بيکراني چون مولانا، مستلزم آگاهي از نحوه  مواجهه او با وجود قدسي به نام خداست. اين وجود قدسي براي هر انسان خداشناسي موضوعيت پيدا مي کند. به قول استاد مصطفي ملکيان :«مولانا جلال الدين نه فقط به وجود خدا عقيده  راسخ دارد، بلکه جهان نگري خود را در پيرامون کانوني که نامش خداست متبلور مي سازد. از اين رو مي توان کل جهان نگري او را مجموعه  پاسخ هايي دانست که وي به پرسش هايي که درباره خدا پرسيدني  اند مي دهد.»(کريمي، بانگ آب :9) در نظام انديشگي مولانا، اساساً انسان به واسطه  برخورداري از روح الهي و مقام خليفة اللهي، شايسته تحسين و تمجيد است:

چون نفحت بودم از لطف خدا نفخ حق باشم زناي تن جـدا

(مثنوي، 3/3935)

پس خليفه ساخت صاحب سينـه اي تا بود شاهـي اش را آيينـه اي

پس صفاي بي حدودش داد او و آنگه از ظلمت ضدش بنـهاد او

(همان،6/2156 - 2157)

صفات وخصايل ستوده شده  انسان نيز به منظور متخلّق شدن انسان به صفات خدايي است و تمام تلاش و کوشش انسان در روي زمين در اين راه صرف مي شود. از اين جهت بايد گفت: «انسان شناسي مولانا، انسان شناسي است عرفاني و اغلب غير علمي و تن به دستبرد تجربه نمي دهد، اما به حق مزرعه اي مبارک است که هزاران بذر دانش در آن مي توان کاشت و محصول جان بخش برداشت.» اساساً عرفان اسلامي مقام شامخ انسان را بازتاب مي دهد. همچنان که زنده ياد عبد الحسين زرين کوب در جاي جاي نوشته هاي خويش از ارزش انساني ادبيات عرفاني به نيکي ياد مي کنند تا جايي که معتقدند« از تمام آنچه فرهنگ گذشته ايران به دنيا هديه کرده است، هيچ چيز از ادبيات عرفاني آن، انساني تر نيست.» (زرين کوب،نه شرقي ، نه غربي ،انساني: 232) با اين حال نگرش عرفاني مولانا به انسان داراي امتيازات و برجستگي هاي خاصي نسبت به ديگر عرفاست. چرا که مولانا ابعاد وجودي انسان را به نحو جامع و تام مطرح مي کند. ابعادي وجودي که دامنه  شمول آن از جمادات تا فرشتگان و بالاتر از آن را در برمي گيرد. منظور از انسان شناسي جامع و تام مولانا، تصويري بسيار گسترده و دقيق از انسان و نياز هاي روحي و رواني اوست که از زواياي اخلاقي، ديني، روان شناسي، زير ذره بين مولوي قرار مي گيرد:

بيشـه اي آمـد وجـود آدمــي بر حذر شو زيـن وجـود ار زان دمي

در وجـود مـا هــزا را ن گـرگ وخـوک صالح و نا صالح و خوب و خشوک

حکم آن خو را ست کان غا لب تر است چون که زر بيش از مس آمد، آن زر است

سـيرتـــي کا ن در وجودت غــا لب است هــم بر آن تصــوير، حشـرت وا جب ا ست

ساعتي گرگي در آيد در بشر ساعتي يوسـف رخي همچــون قـمـر

(،2/1416 - 1422)

باري، کليت مثنوي مولانا در پي پاسخي است به سوالات يک انسان ديني و اخلاق مدار و اگر انسان امروز روي خوشي به اين شاهکار بي بديل جهاني نشان مي دهد،حاکي از اين است که هنوز مي توان نيازهاي انسان امروز را در آفاق بيکران تفکر مولوي با رساترين بيان شنيد. طرح مسائل انسان دوستانه اي چون آرامش و اميد، اراده و اختيار، اعتقاد به تکثر و وحدت اديان، تسامح و تساهل، ايمان، عشق، آگاهي و شناخت انسان،اصالت روح انساني، منزلت انسان، پذيرش راه هاي گوناگون خداشناسي، طرح مسائل انساني فراتر از رنگ و نژاد و مذهب، تاکيد بر صلح و آشتي بين انسان ها، پرهيز از نخوت و شهوت پرستي و... عميق ترين و فوري و فوتي ترين مسائلي هستند که در مجموع مثنوي مولانا را به عنوان يک سند معتبر اخلاق جهاني در ديده  جهانيان ماندگار مي کند.

انسان در مسير دستيابي به قلّه  آمال و آرزوهاي خويش و در کشاکش فراز و نشيب هاي زندگي به ناملايمات و بحران هاي روحي تن درمي دهد که مجموعه اين ناملايمات روحي و رواني را مي توان در مقوله درد و رنج بشري خلاصه کرد.مولانا در مثنوي به انحاي مختلف در پي پاسخي به اين مقوله وجودي و مسئله اجتناب ناپذير زندگي است. درد و رنجي که مورد نظر مولاناست ، يک امر دروني (subjective) مي باشد و البته مطلق نيست. چه بسا درد و رنج هايي که مانند درد و رنج عشق، بسيار خوشايند و مطلوب نيز باشد. به اين دليل رنج في الذاته بد نيست و همين طور شادي و لذت في الذاته خوب نيست بلکه هر يک را در عالم مقال خود (context) بايد مطرح کرد.مهمترين سوالي که درباره درد و رنج بشري مي توان مطرح کرد، خاستگاه آن است. اينکه چه عواملي منشأ درد و رنج بشري هستند، و شناخت تأثير جنبه هاي رواني آن عوامل، از موضوعاتي است که مولوي با تمثيل ها و داستان هاي دلکش، درصدد تبيين چنين مسئله بغرنج و جان فرسايي برمي آيد.

به طور کلي عمده ترين خاستگاه هاي درد و رنج بشر در نظر مولانا عبارتند از:

1- جهل و ناداني 4- فراق

2- قيود و تعلقات دنيوي 5- دست در الوهيت زدن

3- نفس اماره شيطاني

کور نشناسد، نه از بي چشمي است بلکه اين زان است، کز جهل است مست(6/2367)

چاک حمق و جهل نپذيرد رفو تخم حکمت کم دهش اي پنــــدگو(4/2366)

چيست دنيا از خــدا غافل شدن نـي قمـاش و نقده و ميزان و زن

(1/983 -985)

مولانا با تمثيلي ملموس پرداختن به دنيا و غافل شدن از عقبي را به انساني تشبيه مي کند که در نهايت غفلت و جهالت، با هزار خون دل، خانه اي مي سازد اما سرانجام چشم مي گشايد و مي بيند که در زمين ديگران و براي ديگران عمر صرف کرده است:

در زمين مردمان خانه مکن کار خود کن کار بيگانه مکن

کيست بيگانه؟ تن خاکي تو کز براي اوست غمناکي تو

تا تو تن را چرب و شيرين مي دهي جوهر خود را نبيني فربهي

(2/263 - 265)

بد محالي جست، کاو دنيا بجست نيک حالي جست کاو عقلي بجست(1/979)

اهل دنيا و دلبسته دنيا شدن، بصيرت باطني انسان را کور مي کند و چاره اي جز انکار دنيايي ديگر ندارد:

اهل دنيـا زان سبب اعمي دلــند شــارب شورابــه  آب و گلنــد

شور مي ده کور مي خر در جهان چون نداري آب حيوان در نهان

با چنين حالت بقا خواهي و يــاد همچو زنگي در سيه رويي تو شاد

(5/815 - 817)

نکته جالب توجه تعبيري است که مولانا از نفس دارد و آن را «بت» و«بتگر» مي خواند.خاصيت بت و بتگري نفس موجب چند لايه شدن حصار خودي و بسته شدن نفسانيات مي شود.از اين جهت صوفيه به تأکيد انسان را به جهاد اکبر يعني جهاد با نفس فرا مي خوانند. وخامت کار تا حدي است که عقل و تدبير هيچ کاره اند:

اي شهان کشتيم ما خصم بـــرون ماند خصمي زوبتــر در اندرون

کشتن اين، کار عقل و هوش نيست شير باطن سخره خرگوش نيست

(1/1373 - 1374)

حياتي ترين مسئله اي که مولانا در مثنوي به آن اشاره مي کند دوري انسان از مبدا ءکائنات و نيستان عالم معنا است. به تعبيري مي توان گفت کل مثنوي در يک کلام شرح درد اشتياق و فراق انسان از خداست. شرح پر سوز و گداز هجران از معشوق ازلي.انسان با تنزل به رتبه خاکي از جان جهان به دور افتاده است و هرگاه به ياد موطن اصلي خويش مي کند خود را چون پرنده اي در قفس دنيا، زنداني مي بيند :

بشنو اين ني چون شکايت مي کند از جدايي ها حکايت مي کند

کــــز نيستان چون مرا ببريده اند در نفيرم مــرد و زن ناليده اند

سينه خواهم شرحه شرحه از فراق تا بگــويم شرح درد اشتياق

هر کسي کو دور ماند از اصل خويش باز جويد روزگار وصل خويش(1 -1- 4)

ادعاي خداوندي يا بر جاي خداوند نشستن از ديگر موارد رنج افزاي هستي است که ممکن است دامن گير انسان شود. الوهيت شايسته خداوند متعال است و بندگي از آن انسان. در غير اين صورت، چنين ادعايي وبال گردن وي خواهد شد:

هست الوهيت رداي ذوالجلال هرکه در پوشد بر او گردد وبال

تاج از آنِ اوست، آنِ ما کمــر واي او کز حد خود دارد گذر

(5/533-535)

طالب حيراني خلقان شديم دست طمع اندر الوهيت زديم

تا به افسون طالب دل ها شويم اين نمي بينيم ما کاندر گويم

(3-2232-2238)

پيش هست او ببايد نيست بود چيست هستي پيش او کور و کبود

گر نبودي کور، از او بگداختي گرمي خورشيد را بشناختي

(1/518-519)

شناخت نقص وجودي بشر، لازمه حرکت به سوي کمال و پيوستن به کمال مطلق است:

هر که نقص خويش را ديد و شناخت اندر استکمال خود دو اسبه تاخت

زان نمي پرد به سوي ذوالجلال کو گماني مي برد خود را کمال

علتي بتر ز پندار کمال نيست اندر جان تو اي ذودلال

از دل و از ديده ات بس خون رود تا ز تو اين معجبي بيرون رود

(1/3218-3221)

انسان شناسي مولانا در بيان جنبه ها و ساحات وجودي انسان، يکي از کامل ترين و دقيق ترين مباحثي است که در حوزه عرفان اسلامي مي توان نمونه آورد. مولوي با شناخت جامع الاطراف و ذو ابعاد خويش عمدتاً از دو ديدگاه روان شناسي و اخلاق فردي و اجتماعي، «چگونه بايد بودن انسان »را در بيان آورده است. (زماني،مينا گرعشق:197) به طور کلي مولانا براي انسان دو ساحت وجودي، جسم و جان، قايل است. در مثنوي از اين دو ساحت با عناويني چون حيوانيت (جسم) و انسانيت (جان) و گاه حيوان و ملک يا تن و روح سخن به ميان مي آورد. اين دو ساحت وجودي انسان سخت به هم وابسته و پيوسته اند. همچنان که بين پوسته و مغز مي تواند پيوستگي وجود داشته باشد. ساحت جسم آشکار و پيداست ولي ساحت روح نهاني ترين ساحت وجودي انسان است.

تو به تن حيوان، به جاني از ملک تا روي هم بر زمين، هم بر فلک

ما بدانستيم، ما اين تن نه ايم از وراي تن به يزدان مي زييم

(5/3341)

به اعتقاد مولانا آن چيزي که باعث وحدت انسان است به اعتبار روح انساني و به اعتبار جسم، انسان ها متعدد و متکثرند:

روح با علم است و با عقل است يار روح را با تازي و ترکي چه کار(2/56)

مولانا جان را امري ذومراتب مي داند به طوري که براي هر مرتبه از وجود، جسمي قائل است و جاني، يا صورتي و معنايي. پس هر مرتبه از جان، جسمي مي شود براي مرتبه بالاتر خود. بالاترين مرتبه جان را مولانا، دل مي خواند که جانِ جانِ جانِ جان آدم است:

آن دلي آور که قطب عالم اوست جانِ جانِ جانِ جان آدم اوست

(5/887)

جسم سايه سايه سايه  دل است جسم کي اندر خور پايه  دل است

(6/3309)