زنان ؛ابزاري براي موفقيت در گيشه
چند سالي است که فيلم هاي زيادي با محوريت زنان در سينما و حتي تلويزيون توليد مي شود که در هر يک از آنها يک يا چند ستاره زن سينمايي حضور دارند و يک قهرمان مرد داستان نيز در کنار آنها ماجراي هاي اصلي را به وجود مي آورند. اما پرداخت به شخصيت زن در اين قبيل فيلم ها کمي متفاوت تر از موضوعاتي است که در دهه 60 و 70 سينما شاهد آن بوديم.
سرويس هنري برنا
زماني که «عبدالحسين سپنتا» نخستين فيلم ناطق سينماي ايران(دختر لر) را در هند ساخت، براي انتخاب بازيگر زن اين فيلم از همسر يكي از كارمندان استوديو به نام" روح‌انگيز" دعوت کرد و به او گفت: «نام تو به عنوان نخستين بازيگر زن سينماي ايران براي هميشه بر جاي خواهد ماند.» به اين ترتيب نخستين بازيگر زن در سينماي ايران در سال 1312 وارد عرصه هنري شد.
در سال 1335 بود که "شهلا رياحي" بعد از دوازده‌سال تجربه بازي در تئاتر و سينما، در شرايطي كه حضور زنان در عرصه‌هاي هنري به ويژه سينما با سختي‌هاي زيادي همراه بود، تصميم گرفت؛ نخستين فيلم سينمايي خود را كارگرداني كند و به عنوان نخستين زن كارگردان سينما در ايران، پيشاهنگ ورود زنان به اين عرصه شود.
بعد از اين اتفاقات بود که زنان به عنوان گروهي که مي توانند در عرصه هاي هنري به ويژه سينما فعاليت کنند، به جامعه معرفي شدند و در هر برهه اي يک چهره خاص از آنها به نمايش گذاشته شد.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران، حضور زنان در فيلم هاي سينمايي و سريال هاي تلويزيوني کمي متفاوت تر از قبل شد و اين بار زنان به عنوان شخصيت هاي اصلي فيلم ها مطرح شدند و در واقع از حاشيه وارد متن شدند.
حضور بازيگران ستاره و قدري مانند "پروانه معصومي"،" ثريا قاسمي"، "سوسن تسليمي"، "فريماه فرجامي"، "فاطمه معتمدآريا"، "بيتا فرهي" کارگردان هاي مطرحي چون "رخشان بني اعتماد"، "پوران درخشنده"، "تهمينه ميلاني" راه را براي ساير زنان باز کردند و بقيه هم اين فرصت را پيدا کردند تا در ساير رشته هاي سينمايي فعاليت کنند و بتوانند در بخش هاي مختلف جشنواره هاي سينمايي حتي گوي سبقت را از همکاران مرد خود بربايند.
«روسري آبي»، «زير پوست شهر»، «دو زن»، «پرنده کوچک خوشبختي»، «خون بازي»، «گيلانه»، «واکنش پنجم»، «زندان زنان»، «رابطه» و... نمونه هايي از فيلم هاي موفقي هستند که توسط کارگردانان زن ساخته شده اند. حتي برخي از اين کارگردانان زن نيز توانسته اند با ساخت فيلم هاي پرفروش، رکورد بي سابقه اي در سينماي ايران ثبت کنند.
دهه هفتاد، دهه طلايي
مروري بر جريان زنان فيلمساز از آغاز حركت فيلمسازي، نشان مي‌دهد كه دهه هفتاد در نوع خود منحصر بفرد بوده چرا كه اين جريان در آن دوران شكل عمومي گرفته و تا به امروز هم ادامه دارد. فيلم‌هاي ساخته شده در اين دهه علاوه بر داشتن نگاه زنانه، بيشتر به مشكلات و دغدغه‌هاي زنان مي‌پردازند.
در دهه 70 بود که زيبايي و جذابيت‌هاي ظاهري زنان نه به عنوان يک پديده منفي و عامل اغوا کننده، بلکه به عنوان يک موهبت زيبايي‌شناسانه ديده شد و توانست بر پرده عريض به تصوير درآيد.
اگر اين دهه را به دو نيم تقسيم كنيم، نيمه اول را به دليل فضاي حاكم بر جامعه و شايد هم عدم تجربه كافي زنان در حوزه سينما كمرنگ‌تر خواهيم ديد.
اما پس از اين دوره چهره زن که يک باره از حاشيه به متن آورده شده بود، رنگي از تصاوير تکراري در نقش‌هاي تکراري به خود گرفت. در اين دوره با تعدد نقش‌آفريني زنان در نقش‌هايي چون زن خياباني، قاچاقچي، اغواگر، معتاد و ... به تدريج زيبايي‌شناسي برآمده از آسيب‌شناسي نقش براي انتخاب بازيگر از ميان رفت.
دهه 80، عصر فيلم فارسي
در دهه 80 سينماي ايران شکل جديدي از حضور زنان در فيلم ها را تجربه مي کند که شايد به نوعي شبيه فيلم هاي دهه 40 و 50 باشد(!) در بيشتر فيلم هايي که در طول اين چند سال بروي پرده نقره اي نمايان شده اند، زنان محور اصلي داستان قرار گرفته اند و قصه حول محور آنها چرخيده است.
اگر نگاهي به فهرست فيلم هاي شرکت کننده در جشنواره فجر بياندازيم، اين موضوع کاملاً مشهود است. فيلم هاي "دايره زنگي"، "به همين سادگي"، "کنعان"، "خواب زمستاني"، "آتش سبز"، "هميشه پاي يکي زن در ميان است"، "فرزند خاک"، "در ميان ابرها"، ديوار"، "باد در علفزار مي پيچد"، "زن دوم"، "قرمز"، "شام آخر"، "دو زن"، "ليلا"، "مهمان مامان"، "کيميا"، "زندان زنان"، و... از جمله فيلم هايي هستند که با محوريت زنان و مشکلات آنها ساخته شده اند.
حتي زنان بروي اسم فيلم ها هم تاثيرگذار بوده اند و باعث شده اند که کارگردانان اسم فيلم هاي خود را "روزي که زن شدم"، "زن زيادي"، "زندان زنان"، "زن دوم"، "دو زن"، "سه زن"، زن ها فرشته اند"، "مادر زن سلام" و در اين آخر هم "هميشه پاي يک زن در ميان است" بگذارند.
زنان و مشکلات پيرامون آنها در فيلم ها
آنچه که در اين ميان به نظر مهم جلوه مي کند اينکه ؛زنان و مشکلات آنها به چه نحو در فيلم ها بايد نمايش داده شوند. با نگاهي اجمالي به فيلم هاي زن محور خواهيم ديد در بيشتر آنها شايد حضور زنان در فيلم ها به دليل ميزان فروش بالاتر و جذب مخاطب بيشتر صورت گرفته است و عملاً نقش چنداني در پيشبرد داستان اصلي ندارند. دقيقاً مشابه آن چيزي که قبل از انقلاب و در "فيلم هاي به اصطلاح فارسي" رخ مي داد.
در بسياري از فيلم ها اگر قرار است زنان به عنوان نمونه اي از طبقه پايين و يا متوسط نشان داده شوند، تنها در آشپزخانه و يا احياناً در سبزي فروشي محل ديده مي شوند و شخصيت پردازي درستي توسط فيلمنامه نويس و کارگردان از حضور آنها صورت نمي گيرد و در فيلم هايي هم که قرار است زنان در نقش يک فرد تحصيلکرده يا متمول ظاهر شوند، با طراحي لباس و چهره خاص براي آنها سعي مي شود، چهره جديدي از زن ايراني به نمايش گذاشته شود که شايد چندان با واقعيت هاي جامعه مطابقت نداشته باشد!
حضور زن در "سينماي دهه هشتادي" از زواياي مختلفي قابل بررسي است که يکي از آنها نمايش چهره جديدي از زنان است که با شخصيت و فرهنگ يک زن ايراني کاملاً متفاوت است و نه تنها به تحکيم خانواده کمک نمي کنند بلکه بعضاً با اغواگري، درصدد پاشيده شدن بنيان خانواده ديگري برمي آيند!
زنان جايگاه ويژه اي در سينماي ايران ندارند
«تهمينه ميلاني» يکي از کارگردان هاي سينماست که چند سالي وقت خود را صرف ساخت فيلم هايي کرده که به نوعي زنان محور داستان قرار گرفته اند.
وي در اين باره مي گويد: «زنان جايگاه ويژه اي در سينماي ايران ندارند. کم کاري زيادي در اين حوزه به چشم مي خورد و بيشتر فيلم ها تم مردانه دارند و در جهت حل مسائل زنان برنمي آيند.»
ميلاني مي افزايد:«فيلم هايي که درباره مسائل زنان ساخته مي شود، مانند شير بي يال و دم است و مسائل و مشکلات واقعي زن ها در آنها به چشم نمي خورد.»
وي معتقد است: «مسائل و مشکلات زنان در جامعه بسيار بيشتر از مردان است و تاکنون توجه ويژه و قابل قبولي به مسائل متعدد زنان از قبيل: مشکلات روحي و رواني، مسائل معيشتي، سرپرستي خانواده و... صورت نگرفته است.»
از اين صحبت ها نتيجه مي گيريم؛ که در بيشتر فيلم هاي زن محور، به واقع مردان به نوعي محور داستان قرار گرفته اند و حضور زنان در کنار آنها به شکلي براي پرکردن صحنه هايي بوده که کارگردان و نويسنده توانايي چيدمان و طراحي درست آنها را نداشته اند!
به نظر مي رسد، با توجه به موفقيت هايي که زنان در دهه هاي گذشته فعاليت خود در سينما داشته اند، مي توان به اين نتيجه رسيد که زنان توانسته اند در طول فعاليت خود و در رشته هاي مختلف، موفق عمل کنند و حتي در عرصه هاي بين المللي نيز با گرفتن جوايز معتبر، به خوبي ظاهر شوند. اما رويکرد جديد سينماگران نسبت به مسائل زنان در فيلم ها بايد از ابعاد گوناگوني بررسي و آسيب شناسي شود.
سرويس هنري برنا
زماني که «عبدالحسين سپنتا» نخستين فيلم ناطق سينماي ايران(دختر لر) را در هند ساخت، براي انتخاب بازيگر زن اين فيلم از همسر يكي از كارمندان استوديو به نام" روح‌انگيز" دعوت کرد و به او گفت: «نام تو به عنوان نخستين بازيگر زن سينماي ايران براي هميشه بر جاي خواهد ماند.» به اين ترتيب نخستين بازيگر زن در سينماي ايران در سال 1312 وارد عرصه هنري شد.
در سال 1335 بود که "شهلا رياحي" بعد از دوازده‌سال تجربه بازي در تئاتر و سينما، در شرايطي كه حضور زنان در عرصه‌هاي هنري به ويژه سينما با سختي‌هاي زيادي همراه بود، تصميم گرفت؛ نخستين فيلم سينمايي خود را كارگرداني كند و به عنوان نخستين زن كارگردان سينما در ايران، پيشاهنگ ورود زنان به اين عرصه شود.
بعد از اين اتفاقات بود که زنان به عنوان گروهي که مي توانند در عرصه هاي هنري به ويژه سينما فعاليت کنند، به جامعه معرفي شدند و در هر برهه اي يک چهره خاص از آنها به نمايش گذاشته شد.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران، حضور زنان در فيلم هاي سينمايي و سريال هاي تلويزيوني کمي متفاوت تر از قبل شد و اين بار زنان به عنوان شخصيت هاي اصلي فيلم ها مطرح شدند و در واقع از حاشيه وارد متن شدند.
حضور بازيگران ستاره و قدري مانند "پروانه معصومي"،" ثريا قاسمي"، "سوسن تسليمي"، "فريماه فرجامي"، "فاطمه معتمدآريا"، "بيتا فرهي" کارگردان هاي مطرحي چون "رخشان بني اعتماد"، "پوران درخشنده"، "تهمينه ميلاني" راه را براي ساير زنان باز کردند و بقيه هم اين فرصت را پيدا کردند تا در ساير رشته هاي سينمايي فعاليت کنند و بتوانند در بخش هاي مختلف جشنواره هاي سينمايي حتي گوي سبقت را از همکاران مرد خود بربايند.
«روسري آبي»، «زير پوست شهر»، «دو زن»، «پرنده کوچک خوشبختي»، «خون بازي»، «گيلانه»، «واکنش پنجم»، «زندان زنان»، «رابطه» و... نمونه هايي از فيلم هاي موفقي هستند که توسط کارگردانان زن ساخته شده اند. حتي برخي از اين کارگردانان زن نيز توانسته اند با ساخت فيلم هاي پرفروش، رکورد بي سابقه اي در سينماي ايران ثبت کنند.
دهه هفتاد، دهه طلايي
مروري بر جريان زنان فيلمساز از آغاز حركت فيلمسازي، نشان مي‌دهد كه دهه هفتاد در نوع خود منحصر بفرد بوده چرا كه اين جريان در آن دوران شكل عمومي گرفته و تا به امروز هم ادامه دارد. فيلم‌هاي ساخته شده در اين دهه علاوه بر داشتن نگاه زنانه، بيشتر به مشكلات و دغدغه‌هاي زنان مي‌پردازند.
در دهه 70 بود که زيبايي و جذابيت‌هاي ظاهري زنان نه به عنوان يک پديده منفي و عامل اغوا کننده، بلکه به عنوان يک موهبت زيبايي‌شناسانه ديده شد و توانست بر پرده عريض به تصوير درآيد.
اگر اين دهه را به دو نيم تقسيم كنيم، نيمه اول را به دليل فضاي حاكم بر جامعه و شايد هم عدم تجربه كافي زنان در حوزه سينما كمرنگ‌تر خواهيم ديد.
اما پس از اين دوره چهره زن که يک باره از حاشيه به متن آورده شده بود، رنگي از تصاوير تکراري در نقش‌هاي تکراري به خود گرفت. در اين دوره با تعدد نقش‌آفريني زنان در نقش‌هايي چون زن خياباني، قاچاقچي، اغواگر، معتاد و ... به تدريج زيبايي‌شناسي برآمده از آسيب‌شناسي نقش براي انتخاب بازيگر از ميان رفت.
دهه 80، عصر فيلم فارسي
در دهه 80 سينماي ايران شکل جديدي از حضور زنان در فيلم ها را تجربه مي کند که شايد به نوعي شبيه فيلم هاي دهه 40 و 50 باشد(!) در بيشتر فيلم هايي که در طول اين چند سال بروي پرده نقره اي نمايان شده اند، زنان محور اصلي داستان قرار گرفته اند و قصه حول محور آنها چرخيده است.
اگر نگاهي به فهرست فيلم هاي شرکت کننده در جشنواره فجر بياندازيم، اين موضوع کاملاً مشهود است. فيلم هاي "دايره زنگي"، "به همين سادگي"، "کنعان"، "خواب زمستاني"، "آتش سبز"، "هميشه پاي يکي زن در ميان است"، "فرزند خاک"، "در ميان ابرها"، ديوار"، "باد در علفزار مي پيچد"، "زن دوم"، "قرمز"، "شام آخر"، "دو زن"، "ليلا"، "مهمان مامان"، "کيميا"، "زندان زنان"، و... از جمله فيلم هايي هستند که با محوريت زنان و مشکلات آنها ساخته شده اند.
حتي زنان بروي اسم فيلم ها هم تاثيرگذار بوده اند و باعث شده اند که کارگردانان اسم فيلم هاي خود را "روزي که زن شدم"، "زن زيادي"، "زندان زنان"، "زن دوم"، "دو زن"، "سه زن"، زن ها فرشته اند"، "مادر زن سلام" و در اين آخر هم "هميشه پاي يک زن در ميان است" بگذارند.
زنان و مشکلات پيرامون آنها در فيلم ها
آنچه که در اين ميان به نظر مهم جلوه مي کند اينکه ؛زنان و مشکلات آنها به چه نحو در فيلم ها بايد نمايش داده شوند. با نگاهي اجمالي به فيلم هاي زن محور خواهيم ديد در بيشتر آنها شايد حضور زنان در فيلم ها به دليل ميزان فروش بالاتر و جذب مخاطب بيشتر صورت گرفته است و عملاً نقش چنداني در پيشبرد داستان اصلي ندارند. دقيقاً مشابه آن چيزي که قبل از انقلاب و در "فيلم هاي به اصطلاح فارسي" رخ مي داد.
در بسياري از فيلم ها اگر قرار است زنان به عنوان نمونه اي از طبقه پايين و يا متوسط نشان داده شوند، تنها در آشپزخانه و يا احياناً در سبزي فروشي محل ديده مي شوند و شخصيت پردازي درستي توسط فيلمنامه نويس و کارگردان از حضور آنها صورت نمي گيرد و در فيلم هايي هم که قرار است زنان در نقش يک فرد تحصيلکرده يا متمول ظاهر شوند، با طراحي لباس و چهره خاص براي آنها سعي مي شود، چهره جديدي از زن ايراني به نمايش گذاشته شود که شايد چندان با واقعيت هاي جامعه مطابقت نداشته باشد!
حضور زن در "سينماي دهه هشتادي" از زواياي مختلفي قابل بررسي است که يکي از آنها نمايش چهره جديدي از زنان است که با شخصيت و فرهنگ يک زن ايراني کاملاً متفاوت است و نه تنها به تحکيم خانواده کمک نمي کنند بلکه بعضاً با اغواگري، درصدد پاشيده شدن بنيان خانواده ديگري برمي آيند!
زنان جايگاه ويژه اي در سينماي ايران ندارند
«تهمينه ميلاني» يکي از کارگردان هاي سينماست که چند سالي وقت خود را صرف ساخت فيلم هايي کرده که به نوعي زنان محور داستان قرار گرفته اند.
وي در اين باره مي گويد: «زنان جايگاه ويژه اي در سينماي ايران ندارند. کم کاري زيادي در اين حوزه به چشم مي خورد و بيشتر فيلم ها تم مردانه دارند و در جهت حل مسائل زنان برنمي آيند.»
ميلاني مي افزايد:«فيلم هايي که درباره مسائل زنان ساخته مي شود، مانند شير بي يال و دم است و مسائل و مشکلات واقعي زن ها در آنها به چشم نمي خورد.»
وي معتقد است: «مسائل و مشکلات زنان در جامعه بسيار بيشتر از مردان است و تاکنون توجه ويژه و قابل قبولي به مسائل متعدد زنان از قبيل: مشکلات روحي و رواني، مسائل معيشتي، سرپرستي خانواده و... صورت نگرفته است.»
از اين صحبت ها نتيجه مي گيريم؛ که در بيشتر فيلم هاي زن محور، به واقع مردان به نوعي محور داستان قرار گرفته اند و حضور زنان در کنار آنها به شکلي براي پرکردن صحنه هايي بوده که کارگردان و نويسنده توانايي چيدمان و طراحي درست آنها را نداشته اند!
به نظر مي رسد، با توجه به موفقيت هايي که زنان در دهه هاي گذشته فعاليت خود در سينما داشته اند، مي توان به اين نتيجه رسيد که زنان توانسته اند در طول فعاليت خود و در رشته هاي مختلف، موفق عمل کنند و حتي در عرصه هاي بين المللي نيز با گرفتن جوايز معتبر، به خوبي ظاهر شوند. اما رويکرد جديد سينماگران نسبت به مسائل زنان در فيلم ها بايد از ابعاد گوناگوني بررسي و آسيب شناسي شود.
شما می توانید مطالب و تصاویر خود را به آدرس زیر ارسال فرمایید.
bultannews@gmail.com
