كشتي بيابان، شاهكار خلقت

به گزارش بولتن نیوز - دكتر حسين شهزادي - فوق تخصص قلب كودكان  نوشت: شتر، نماد استقامت، صبر، سازگاری، نجابت و غيرت است كه هزاران سال در خدمت بشر بوده است. شتر يك شاهكار خلقت است و تنها حيواني است كه خداوند در قرآن كريم، ما را به تفكر در آفرينشش فرا مي خواند. 

شتر، نیرومند ترین و مقاوم‌ ترین حیوان اهلی است كه مي تواند براي روزهاي طولاني از زمین‌های ناهموار و شن زارهای سخت و در بدترين شرايط آب و هوايي بگذرد و به همین دلیل آن را " کشتی بیابان ‌" می ‌نامند.

شتر حدود 5000 سال است كه توسط انسان، اهلي شده است. دو نوع شتر اهلي وجود دارد. شتر تک کوهانه يا شتر عربي كه بيش از 90%  از جمعیت شترهای جهان را تشكيل مي دهند و در منطقه خاورميانه و آفريقا هستند و شتر دو کوهانه كه كمتر از 10%  از جمعیت شترهای جهان را تشكيل مي دهند و در آسياي مركزي هستند.

شترها بيش از 2 متر ارتفاع و بيش از 3 متر طول و وزني بين 300 تا 1000 كيلوگرم دارند. آنها بين 40 تا 50 سال عمر مي كنند.

قدرت، سرعت و رفتار : 

•    شترها مي توانند تا بيش از 500  كيلوگرم بار را حمل كنند. شتر مي تواند حتي با وجود بار بسيار سنگين با یک حرکت سریع از حالت خوابيده برخیزد و روی پا بایستد، در حالی که دیگر چهارپایان قدرت چنین کاری را ندارند. 
•    شترها می‌توانند مسافت‌های طولانی را بدون توقف طی کنند. آنها می‌توانند بيش از 160 كيلومتر را در یک روز طی کنند. 
•    شترها می‌توانند در فواصل کوتاه با سرعت 65 کیلومتر در ساعت بدوند. این تقریباً معادل سرعت یک اسب است. آنها همچنين مي توانند با سرعت 40 كيلومتر در ساعت براي مدت طولاني راه بروند. 
•    شتر‌ها نوع خاصی از راه رفتن دارند. آنها به اصطلاح " قدم مي زنند ". این بدان معناست که پاهای یک طرف بدن همزمان حرکت می‌کنند. 
•    شتر با داشتن قدرت فیزیکی بالا، از رام‌ترین حیوانات است، به‌گونه‌ايي که یک کودک خردسال نیز می‌تواند مهار یک قطار شتر را در دست بگیرد و هر جا که می‌خواهد، ببرد. 
•    شتر‌ها عموماً موجوداتی آرام و صبور هستند. اگرچه در صورت احساس خطر می‌توانند حالت تدافعی بگیرند، اما ذاتاً پرخاشگر نیستند و اغلب از تعامل با انسان‌ها لذت می‌برند. در واقع حیواناتی بسیار باهوش و پاسخگو هستند. 
•    آنها وقتی اذیت می‌شوند يا احساس خطر كنند ممكن است لگد بزنند یا گاز بگیرند. سر انسان در دهان يك شتر جا مي شود !! در مواقع احساس خطر، آنها تف می‌کنند. اما این بزاق نیست بلكه ترکیبی از هوا و غذای برگردانده شده است. اين  یک مکانیسم دفاعی براي آنها است. 
•    آنها حیواناتی بسیار وفادار هستند. شتر‌ها عمیقاً با مراقبان خود پیوند برقرار می‌کنند و حتی پس از سال‌ها جدایی می‌توانند آنها را بشناسند. 
استقامت و سازگاري با محيط : 
•    آنها می‌توانند بيشتر از 10 روز بدون آب زنده بمانند. حتی در گرمای شدید، شترها آب بسیار کمی را از طریق تعریق یا ادرار و مدفوع از دست می‌دهند. 
•    شتر به كم آبي بدن، بسیار مقاوم است و حتي به از دست دادن 30 درصد از وزن خود به دليل كم آبي مقاوم است. امری که ممکن است در انسان و حیوانات اهلی دیگر منجر به مرگ شود!! 
•    به طور كلي، راه هاي دفع و از دست دادن آب در بدن موجودات زنده از راه تعريق، ادرار و مدفوع است. فيزيولوژي بدن شتر، هر سه راه دفع آب را به كمترين مقدار خود مي رساند. در حالي كه يك گاو روزانه 40 - 20 ليتر آب را از دست مي دهد ولي يك شتر تنها حدود 2 ليتر آب را روزانه از دست مي دهد. 
•    خلقت کلیه ‌های شتر، بسيار تخصصي است و ادرار بسیار غلیظی تولید می‌کنند و آب بسیار کمی هدر می ‌رود. حجم ادرار روزانه يك شتر، تنها يك هفتم حجم ادرار روزانه يك گاو است. نسبت مدولاي كليه شتر به قسمت قشر كليه بسيار زياد است و لوپ هنله در نفرون هاي كليه شتر تا 6 برابر بلندتر است. بنابراين شتر مي تواند ادرار بسيار غليظي را توليد كند و همچنين از آب شور و گياهان شور هم تغذيه كند. چيزي كه براي موجودات ديگر مهلك است. 
•    شتر برای پایین آوردن دمای بدنش به تعریق نیازی ندارد، بنابراین آب را در بدن خود حفظ می‌کند. اين به علت وجود يك مكانيسم اختصاصي ديگر در بدن شتر است و آن، توانايي هماهنگ كردن دماي بدن با دماي محيط است. دماي بدن شتر مي تواند در محدوده فيزيولوژيك و طبيعی، 7  درجه  تغيير كند. اين مقدار براي انسان تنها يك درجه است. بنابراين شتر با افزايش دماي بدن خود، آبي را كه بدن بايد با تعريق براي خنك كردن از دست بدهد را حفظ مي كند. 
•    گرچه بسیاری از مردم فکر می‌کنند که شترها فقط در آب و هوای گرم زندگی می‌کنند، اما آنها مي توانند محدوده دمایی 6 درجه سانتیگراد زير صفر تا 50 درجه سانتیگراد بالاي صفر را به خوبي تحمل می‌کنند. 
•    پوست و پوشش ضخیم بدن هم، آنها را از گرما و سرما محافظت می‌کند. 
•    يك مكانيسم عجيب ديگر در خلقت شتر، سيستم خنك كننده مغز است. بدن شتر براي حفاظت سلولهاي مغزي در شرايط افزايش دما از مكانيسم سيستم گردش هواي دروني استفاده مي كند كه دماي مغز شتر را چندين درجه كمتر از دماي بدن نگه مي دارد. در شرايط افزايش دما با جذب آب از هواي بازدم توسط سطوح بيني، خون سياهرگي بيني خنك مي شود و اين خون از مسيري كه سرخرگهاي مغزي عبور مي كنند، رد مي شود. خون گرم سرخرگي، شبكه ايي از مويرگهاي كوچك را در اطراف سياهرگ هاي خنك شده تشكيل مي دهد و دماي خون خود را را تا 4 درجه كاهش مي دهند. 
•    حجم پلاسماي خون نيز در شتر به ميزان 4-2 برابر كمتر از ديگر حيوانات در شرايط كم آبي كاهش مي يابد. افزايش مقدار آلبومين خون همزمان با گرم شدن هوا باعث افزايش فشاراسمزي و جذب آب در عروق شتر مي شود تا حجم داخل عروقی، آخرين جايي باشد كه تحت تاثير كم آبي قرار بگيرد. 
•    همچنين شكل گلبولهاي قرمز خون شتر هم از ديگر پستانداران متفاوت بوده و داراي شكل بيضوي هستند. اين خاصیت، آنها را به تغييرات يوني و كم آبي مقاوم مي سازد. 
•    شتر مي تواند كاهش شديد آب بدن خود را در عرض چند دقيقه جبران كند. در صورت رسيدن به آب، مي تواند بيش از 100 لیتر آب را یکجا در عرض چند دقيقه بنوشند. این يعني نوشيدن 100 بطری آب معدني بزرگ تنها در چند دقیقه !! آنها حتي براي رفع كم آبي بدن مي توانند آب شور را نيز مصرف كنند. 
•    آنها می‌توانند هفته‌ها بدون غذا دوام بیاورند. اين به لطف کوهان‌های ذخیره ‌کننده چربی است. کوهان شتر مانند یک ظرف ذخیره غذا است و در صورت کمبود غذا، آن را به انرژی و آب تبدیل می‌کند. وقتی شترها از چربی ذخیره شده خود استفاده می‌کنند، کوهان آنها کوچک می‌شود. وقتی دوباره غذا می‌خورند و می‌نوشند، کوهان دوباره با چربی پر می‌شود. 
•    كوهان شتر هم به عنوان عايق گرما و هم به عنوان منبع انرژي و آب عمل مي كند. حدود 20 ليتر آب از 20  كيلوگرم چربي كوهان توليد مي شود. تجمع انحصاري چربي بدن در كوهان باعث پوستي بدون چربي و از دست دادن سريعتر حرارت بدن مي شود. در حقيقت مي توان گفت كه شترها بر خلاف ديگر حيوانات به صورت عمودي چاق مي شوند. اين شكل بدن شتر باعث مي شود تا آنها كمتر در معرض گرماي مستقيم آفتاب سوزان قرار بگيرند. 
•    همچنين بیماریهای شایع در شتر بسیار كم است و بدن آنها بسیار مقاوم است. 
مقاومت در برابر شرایط سخت محيط : 
شتر در شرایط نامناسب جوّی، میان توفان‌ های سخت بیابان که چشم و گوش هر جانداری را کور و کر می‌کند، با ویژگی هاي خاصی که خداوند در پلک‌ها و گوش‌ها و بینی‌اش قرار داده است، مقاومت می‌کند و به راه خود ادامه می‌دهد.
•    شترها سه پلک دارند. دو پلک طبیعی هستند و پلک سوم یک غشای شفاف است که از چشمان آنها در برابر طوفان ‌های شن محافظت می‌کند. همچنين دو ردیف مژه بلند نیز از چشمان آنها محافظت می کند. 
•    آنها می توانند سوراخ های بینی خود را در هنگام طوفان های شن ببندند. این کار باعث عدم ورود شن و ماسه به مجاري تنفسي آنها مي شود. 
•    آنها پاهای پهن و نرمی دارند. پاهای آنها برای راه رفتن روی شن‌های داغ یا حتی زمین‌های گلی، بدون فرو رفتن سازگار شده است. 
•    شترها می‌توانند ایستاده بخوابند. در حالی که آنها معمولاً در حالت زانو زده با پاهای جمع شده زیر بدن و سر روی زمین می‌خوابند، اما می‌توانند ایستاده هم بخوابند. 

تغذيه و گوارش : 
•    شترها گیاهخوار هستند ولي در مورد آنچه می‌خورند سخت‌گیر نیستند. لب‌های ضخیم و پوشش بسيار مقاوم دهان آنها به آنها اجازه می‌دهد چیزهایی را بخورند که اکثر حیوانات دیگر نمی‌توانند بخورند، مانند گیاهان خاردار. 
•    تغذیه شتر، بسیار کم‌ خرج است و هرگونه رستنی حتی خار و خاشاک را می‌خورد. 
•    مدفوع آنها جهت حفظ حداكثري آب بدن، بسيار خشک است. به طوري که می‌توان از آن به عنوان سوخت استفاده کرد. در بسیاری از مناطق بیابانی، کود خشک شتر برای پخت و پز و گرم کردن سوزانده می‌شود. 
•    شتر‌ از نشخوارکنندگان است اما سيستم گوارشي آنها با ديگر نشخواركنندگان متفاوت است. 
شير و گوشت و پوست : 
•    شیر شتر بیشتر از هر شیر دیگری در طبیعت شبیه شیر انسان است. 
•    شير شتر حاوي مقدار كم چربي، كلسترول و قند است. همچنين مقدار زياد مواد معدني و ويتامين دارد. اين شير داراي مقدار كمتري چربي است كه بيشتر از اسيدهاي چرب غير اشباع مي باشد.
•    اين شير، 100%  نياز روزانه انسان به كلسيم و فسفررا تامين مي كند. ميزان سديم، پتاسيم، آهن، منگنز، مس و كلرايد شير شتر بيشتر از شير گاو است. ميزان آهن شير شتر تا 10 برابر شير گاو تخمين زده شده است. كلسيم شير شتر از شيرانسان بيشتر و مشابه شير گاو است. اين شير غني از انواع ويتامين ها مخصوصا ويتامين هاي گروه B و C است. ميزان ويتامين C موجود در شير شتر 3 تا 5 برابر شير گاو و 2 برابر شير انسان است. 
•    شير شتر منبع مهم پروتئين براي مردمان مناطق خشك جهان است و ميزان اسيد آمينه هاي ضروري آن نسبت به شير گاو بيشتر است. 
•    همچنين نوع خاصي از آنتي بادي ها يا پادتن ها در اين شير وجود دارد كه خصوصيات منحصر به فردي در پيشگيري و درمان بيماري ها دارند.
•    گوشت شتر با طبع گرم خود، چربي و كلسترول بسيار كمي دارد و حاوي مقدار قابل توجه ويتامين هاي گروه B وعناصر آهن، فسفر و كلسيم است. 
•    پوست شتر بسيار محكم و استحكام آن 5 برابر پوست گاو است و از آن براي تهيه چرم استفاده مي كنند. از پشم شتر نيز در ساختن خيمه، چادر و ... استفاده مي شود كه بسيار با ارزش و در برابر تغييرات دماي محيط بسيار مقاوم است. 
رفتار اجتماعي : 
•    شترها موجوات بسيار اجتماعي هستند. آنها دوست دارند در گروه‌هایی به نام گله با هم بمانند و زندگي كنند. آنها با فوت کردن در صورت یکدیگر و يا درآوردن صداهايي خاص، به یکدیگر سلام مي کنند !! آنها ناله‌ها، صداها و غرش‌های عمیق متنوعی ایجاد می‌کنند. آنها در برقراری ارتباط، بسیار خوب عمل مي كنند. 
•    وقتی احساس خطر كنند گوش های آنها رو به جلو قرار می گیرد.
•    شتر‌ها روزگرد هستند، به این معنی که در طول روز بیشترین فعالیت را دارند. 
•    دوره بارداري شتر 12 تا 14 ماه طول مي كشد. شترهای ماده معمولاً فقط یک بچه دارند، اما گاهی اوقات شترها دوقلو به دنیا می‌آورند. بچه شتر تازه متولد شده می‌تواند ظرف 30 دقیقه راه برود. شترها در 7 سالگی کاملاً بالغ می‌شوند. 
•    بچه شترها بدون کوهان متولد می‌شوند. کوهان‌ها با شروع خوردن غذای جامد و ذخیره چربی ایجاد می‌شوند و تا حدود 10 ماهگی کوهان‌هایشان شروع به شکل ‌گیری نمی‌کند. 
شتر، جايگاه ويژه ايي در نزد مسلمانان و اعراب دارد. بنا بر همين ارزش، واحد شمارش شتر، " نفر" است. شتر در دين اسلام و در قرآن كريم جايگاه ويژه ايي دارد. در قرآن 14 بار از واژه هاي معادل شتر استفاده شده است و آيات و روايات متعددي درباره شتر وجود دارد. شتر موجود شگفت انگيزي است كه ويژگيهايش هميشه مورد توجه بوده است. امروزه مشخص شده اهميتي كه در قرآن به اين حيوان شگفت انگيز داده شده نه به دليل ارزش آن در زمان نزول قرآن براي اعراب بوده است كه اين موجود همچنان پس از قرنها از مظاهر شگفت آفرينش بوده و خواهد بود. 
تاريخ تمدن و گسترش اسلام تا حد زيادي مديون وجود شتر است. بدون وجود شتر احتمالا تمدن هرگز در مناطق و بيابانهاي دور افتاده و صعب العبور راه نمي يافت. اعراب تازه مسلمان با تكيه بر قدرت شتر با طي مسافت هاي طولاني در بيابانها توانستند اسلام را در مناطق مختلف گسترش دهند. تاريخ دانان علت اصلي پيروزي اعراب دراوايل دوران اسلام را استفاده مسلمانان از شتر مي دانند. 

در تاريخ و فرهنگ كهن ايران زمين نيز شتر، جايگاه بالايي دارد. بسياري از شعرها، داستان ها و ضرب المثل هاي فارسي بر پايه شتر است.

امروز و در قرن بيست و يكم و در سال 2025 ميلادي و در اوج قدرت علمي و تكنولوژي و ارتباطي بشر، و با وجود بزرگترين و پيشرفته ترين صنايع خودرو سازی جهان، اما همچنان هيچ كس و هيچ قدرتي نتوانسته وسيله ايي بسازد كه روزها و ماه هاي طولاني و با باري بسيار سنگين در شن زار ها و ماسه هاي روان كوير و در بدترين شرايط آب و هوايي و در زير آفتاب بسيار سوزان، بدون سوخت و آب و كمك، به صورت پيوسته، كيلومتر ها راه بپيمايد. 
امروزه و در جامعه ایی كه داشتن حيوانات خانگي وحشي و سگ و گربه و ... از نشانه هاي تمدن و با كلاس بودن است، تامل و تعقل و تفكر در مخلوقات شگفت انگيز جهان بسيار با ارزش است. 
أَفَلَا يَنظُرُونَ إِلَى ٱلۡإِبِلِ كَيۡفَ خُلِقَتۡ 
آیا به شتر نمی‌نگرند که چگونه آفریده شده است؟
سوره غاشيه - آيه 17