ماهیت تاریخی حرکت و قیام بابک خرمدین در تواریخ اسلامی

به گزارش بولتن نیوز به نقل از اذری ها، شرح تاریخ و سرگذشت بابک خردمین در تواریخ و کتب اسلامی تقریبا به تفصیل آمده است. امروز می دانیم که جنبش خرمدینان بخشی از شبکه گسترده شعوبیه بود و با سایر گروههای شعوبی مانند بازمانده های نهضت ابومسلم خراسانی در ارتباط فکری و نظری بوده و اهداف تقریبا مشترکی را دنبال میکردند:

«ابتدای سخن ایشان آن باشد که بر کشتن ابومسلم صاحب الدولت دریغ خوردند و پیوسته لعنت کنند بر کشنده ابومسلم و صلوات دهند بر مهدی بن فیروز پسر فاطمه دختر ابومسلم» (خواجه نظام الملک،١٣٨٣: ٣٢۰). خرمدینان علاوه بر آذربایجان که دورترین نقطه به مرکز خلافت بود و به عنوان مقر فرماندهی انتخاب شده بود در مرکز ایران به ویژه اصفهان نیز بدنه ای قوی داشتند. برخلاف ادعاهای شتابزده، و بر اساس شواهد و داده های تاریخی، خردمینان یک نهضت محلی نبودند و در بیشتر نقاط ایران از جمله همدان و اصفهان ریشه داشتند. خواجه نظام الملک طوسی وزیر مقتدر دربار سلجوقی در فصل چهل و هفتم سیاست‌نامه در چند صفحه روایتی کلی از جنبش خرمدینان ارائه می‌دهد. مهم‌ترین نتیجه‌ای که می‌توان از این روایت تقریباً دست‌اول به دست آورد ناحیه‌ای نبودن جنبش خرمدین است. جنبش خردمینان در مناطق مختلف ایران از جمله پارس، اصفهان، کردستان، همدان و... فعالیت میکرد:

«دیگر پس در سال دویست و دوازده در ایام مأمون خرمه دینان خروج کردند از ناحیت پارس و پریدن و کاپله و کره و باطنیان به ایشان پیوستند و فسادها کردند و به آذربایگان شدند» (خواجه نظام الملک،١٣٨٣: ٣١٣)؛ حتی برخی از مورخان ابتدا جنبش خردمینان را در «اصفهان» دانسته اند و خواجه نظام الملک نیز برای مطالعه بیشتر نهضت آنها دعوت به خواندن تاریخ اصفهان کرده است: «و هر که خواهد بر همه خروج‌ها و فسادهای باطنیان و خرمه دینان واقف شود، تاریخ طبری و تاریخ اصفاهان و تاریخ خلفای بنی عباس برخواند تا معلوم شود» (پیشین: ٣١٩). مؤلف مجمل فصیحی هم عباراتی مشابه خواجه نظام در مورد بابک دارد و می‌نویسد: «ابتدای خرم دینان در اصفهان بود و باطنیان با ایشان یکی شدند و از این تاریخ تا ثلثمانیه بسیار مردم به قتل آوردند».

نقش ترکان در شکست قیام بابک:

سرداران ترک خلیفه در شکست قیام بابک نقش بسزایی داشتند که تواریخ طبری و ابن اثیر به صورت مبسوط و با ذکر جزئیات به چگونگی فعالیت سرداران و غلامان ترک علیه بابک پرداخته اند. دوران معتصم، همزمان بود با اوج گرفتن حضور ترکان مهاجر از آسیای مرکزی در بغداد. معتصم که از مادری ترک به دنیا آمده بود برای موازنه بین ایرانی ها و عربها، ترکان را به عنوان عنصر سوم وارد معادلات سیاسی کرد. شهر سامرا به عنوان یک شهر نظامی برای حضور ترکان توسط معتصم ساخته شد و در نتیجه ترکان وارد سپاه خلیفه شدند.

نگاهی به جلد هیجدهم تاریخ طبری از صفحات ۵٨۰۴ تا ۵٨۶٢ روایتی نسبتاً جامع و توأم با جزئیات کار بابک را به دست می‌دهد. از جمله سرداران تُرکی که به دلیل نفوذ ترکان در دربار معتصم به مقابله با بابک روانه شده بودند می‌توان به «بغای بزرگ، ایتاخ و اسحاق ابن ابراهیم» اشاره کرد، این سه ت در دستگیری بابک توسط افشین، از سوی خلیفه وظیفه همکاری با او را بر عهده داشتند. طبری در جزئیات ترور یکی از سرداران اصلی بابک هنگامی‌که به دیدن خانواده و به دور از قلعه بذ رفته بود چنین می‌گوید:

«به دهکده خویش رفت برکنار هشتاد سر که قشلاق کند. افشین به تُرک وابسته [بنام] اسحاق بن ابراهیم که در مراغه بود نوشت و دستورش داد شبانه سوی آن دهکده رود... و تُرک در دل شب به‌ سوی وی رسید، بکشت و سرش را به نزد افشین فرستاد» (طبری،١٣۶۴: ۵٨٢۴). این داستان به قدری شهرت دارد که عینا در تاریخ «الکامل» و با تفصیل بیشتر تکرار شده است.