یک قرن به علاوهٔ صدها سال

گروه فرهنگی: استاد محمدعلی موحد نود و نُه ساله شد. یعنی اگر سنِ فیزیکیِ او را بیان کنیم می‌شود "یک قرن منهای یک سال". اما اگر خدمات فرهنگیِ او را به شمار آوریم، سنِ فرهنگیِ او "یک قرن به علاوهٔ صدها سال" است. گاهی می‌اندیشم که این مجموعهٔ تحقیقیِ پراکنده چگونه همه در یک نفر جمع شده است؟ کافی است فقط اسامی ذیل را در یک ردیف بنویسید:

به گزارش بولتن نیوز، شمس تبریزی، محمد مصدق، ابن بطوطه، محی الدین_ابن عربی، شیخ جام، ایوان ایلیچ، مولانا جلال_الدین، آیزایا برلین، فریدون سپهسالار و ... . تحقیق در مورد این افراد، از عرفان خراسان گرفته تا عرفان آذربایجان و از عرفان آذربایجان تا عرفان اندلس، از دین و تکلیف تا آزادی و حقوق، و از عدالت تا سیاست و پیمان جز از پهلوانی چون استاد موحد از کسِ دیگری بر نمی‌آید. اینجاست که احتمالاً با من همداستان خواهید بود که عمرِ فرهنگیِ موحد یک قرن به علاوهٔ صدها سال است. مقایسهٔ گستردگی و البته عمقِ کارِ او با اقرانش این حقیقت را ثابت می‌کند.

نکتهٔ کلیدی دیگر در مورد موحد این است که این پراکندگیِ ظاهریِ دایرهٔ تحقیقش هیچگاه او را عمیق بودن باز نداشته است و در هر دریایی که پریده است، شناگرِ ماهری بوده است. کتاب "خواب آشفتهٔ نفت او"، از بهترین جمع‌بندی‌ها و تحلیل‌های حولِ ملی شدن صنعت نفت، کودتا، شخصیت سیاسی دکتر مصدق و دوستان و دشمنانش، و همچنین مزایا و معایب نفت در مسیر توسعهٔ کشور است.

ترجمهٔ او از "سفرنامهٔ ابن‌بطوطه" و تحلیل‌های جامعه‌شناسانهٔ او از جغرافیای سیاحتیِ ابن‌بطوطه - از مراکش تا چین - در زمرهٔ بهترین آثار سیاحت‌نامه است.

کتاب "در هوای حق و عدالت" او دسته‌بندی دقیقی از مسیر پیشرفت انسان در حوزهٔ حق، و حرکت او از "استیفای حقوق طبیعی" تا "تئوریزه کردن حقوق بشر" است.

اما، اما، اما، مهم‌ترین، تاثیرگذارترین و دوران‌سازترین حوزهٔ تحقیق او، در مورد عارفِ هم‌ولایتی‌اش، شمس تبریزی است. شاید اغراق باشد و بلکه شاید حتی اغراق هم نباشد که بگویم هرچه دیگران در مجموع در حوزهٔ شناخت شمس و شناساندن شمس تبریزی انجام داده‌اند، در یک کفهٔ ترازو و در کفهٔ سنگین‌تر آن خدمات استاد موحد قرار می‌گیرد. شناخت عمیق و توجهِ دقیق موحد به ارتباطات جهانِ کلامیِ شمس و مولانا بهترین راه شناخت شمس و از همه مهم‌تر بهترین راه شناخت جهان مولانا است. هشت قرن از زمان مولانا می‌گذرد و چه عمرهای عزیزی که در این هشت قرن صرفِ شناخت مولانا شد. پیشتر در جایی ذکر کرده بودم که سال‌ها جامعهٔ فرهنگی ایران منتظرِ تصحیح موحد از مثنوی معنوی بود که به فضل الهی و همت او بالاخره در نود و چهار سالگی‌اش به انجام رسید. کسانی که با جهانِ مولانا آشنا هستند می‌دانند که چقدر سخت است که در این حوزه، استاندارد را از جایی که رینولد نیکلسون پایه‌گذاری کرده است بالاتر برد. اما موحد این کار را کرد و امروز پاکیزه‌ترین و صحیح‌ترین تصحیح مثنوی معنوی - آن کتابِ تاریخ‌ساز - به دستِ توانای موحد به فرجام رسیده است و هم اکنون هیچ کس در هیچ جای دنیا نمی‌تواند برای شناختِ مولانا خود را از آثارِ محمد علی موحد بی‌نیاز ببیند.

علیرغم این اوصاف، اگرچه تصحیح پاکیزه و درست کتاب تاریخ‌ساز مثنوی معنوی می‌تواند برای یک تیم بزرگِ تحقیقی نیز کارنامهٔ بسیار درخشانی به شمار رود، لیکن همچنان به گمان و نظرِ این حقیر، مهم‌ترین حوزهٔ تحقیقی محمدعلی موحد، شمس تبریزی است و لاغیر، اما اهلِ دل می‌دانند که مولانا "غیر" از شمس تبریزی نیست.

تمام عشق و احترام خودم را نثار همت بلند استاد موحد می‌کنم؛ نثار او که بسیار از او آموخته‌ام و هنوز و بسیار بیش از این هنوز از او خواهم آموخت، اگر خدا بخواهد.

استاد موحد!
زادروزت بر فرهنگِ ایران خجسته باد

جویا معروفی