ماهواره، غریبه‌ای در‌ خانه شما

یک افسر وظیفه می‌گوید: تلاش می‌کنیم به مردم احترام بگذاریم و کاری را که به عنوان ماموریت به ما محول شده بدرستی و بدون مزاحمت انجام دهیم، اما متاسفانه هنوز عده‌ای انگار از ممنوعیت استفاده از این دیش‌ها بی‌اطلاعند و ما را به قانون‌شکنی و هتک حریم خصوصی‌شان متهم می‌کنند.

بر اساس پژوهش‌های انجام شده، در حال حاضر حدود 30 درصد از خانواده‌های ایرانی از ماهواره استفاده می‌کنند و 90 درصد از آنها فقط تماشاچی فیلم‌ها و سریال‌های ماهواره‌ای هستند. از سوی دیگر، نایب‌رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس می گوید : در حال حاضر 5‌/‌4 میلیون گیرنده و دیش ماهواره‌های غیرمجاز در کشورمان فعال است.

جواد آرین‌منش در گفت‌وگو با مهرمی‌افزاید: هم‌اکنون 17 هزار و 666 شبکه ماهواره‌ای در جهان فعال است که از این تعداد 3000 شبکه ماهواره‌ای در داخل ایران با آنتن‌های معمولی قابل دریافت است.

وی با اشاره به برخی‌ فعالیت‌های این شبکه‌ها عنوان می‌کند: از این تعداد 380 شبکه به موسیقی، 74 شبکه به تبلیغات مدل لباس و لوازم آرایشی و 273 شبکه به تبلیغ ادیان ساختگی اختصاص یافته‌اند. همچنین 235 شبکه برنامه‌های مبتذل پخش می‌کنند که هر سال بر شمار این شبکه‌ها افزوده می‌شود.

برخی معتقدند میزان استفاده وضریب نفوذ این مهمان ناخوانده در نظام رسانه‌ای کشور بیش از آمارهای رسمی است، چون هنوز بسیاری از مردم از بیان این که در خانه خود دیش گیرنده شبکه‌های ماهواره‌ای دارند، خودداری می‌کنند. فردین علیخواه، مدرس دانشگاه و استاد جامعه‌شناسی وسایل ارتباط جمعی، در مورد الگوی استفاده ایرانی‌ها از ماهواره می‌گوید: ارزیابی کارشناسی من آن است که از نظر مخاطب‌شناسی و دلایل رجوع به ماهواره تفاوت زیادی بین مخاطب ایرانی با مخاطبان تلویزیون در سایر نقاط دنیا وجود ندارد.

ایرانیان نیز عمدتا برای تماشای فیلم و سریال، موسیقی یا شوهای تلویزیونی و برنامه‌های تفریحی و سرگرمی‌که شامل ورزش هم می‌شود به سراغ ماهواره می‌روند. حتی به همین دلایل هم سراغ برنامه‌های صدا و سیما می‌روند. سایر موضوعاتی که از آنها به عنوان برنامه‌های اقلیت (Minority programs) نام می‌برند عموما مربوط به مخاطب خاص است.

به گفته او در چند سال اخیر، میزان استقبال مخاطبان ایرانی از شبکه‌های کشورهای عربی بیشتر شده است. این استاد دانشگاه اضافه می‌کند: اگر تاریخ ورود ماهواره را به 3 دوره 5ساله تقسیم کنیم. ارزیابی من آن است که در دوره اول شبکه‌های کشورهای ترکیه بیشترین بیننده، در دوره دوم شبکه‌های اروپایی متعلق به کشور آلمان و فرانسه و در دوره سوم شبکه‌های کشورهای عربی بیشترین بیننده را داشت. البته توجه شود که حدود ۶۰ درصد برنامه‌های ماهواره‌ای کشورهای عربی آمریکایی است که با زیرنویس عربی پخش می‌شود.

در برابر تنوع شبکه‌ها و گرایش برخی خانواده‌ها به استفاده از این وسیله نوظهور ارتباطی، جمعی از کارشناسان استفاده از این شبکه‌ها را معادل استحاله فرهنگی و سنت‌های خانوادگی می‌دانند.

کارشناسان ، درخصوص تأثیر ماهواره و اینترنت روی خانواده‌هایی که به این ابزار دسترسی دارند،‌هشدار می‌دهند ‌استفاده از اینترنت و ماهواره باعث بروز آسیب‌های جدی در خانواده‌ها می‌شود.

آنها می گویند اما به طور کلی، رواج بی‌بند و باری در خانواده‌ها از جمله عوارض استفاده نادرست از ماهواره است. مدگرایی و اعتقاد پیدا کردن به خرافه‌پرستی، رسومات و رفتارهای غیر‌اصولی و مشکل‌ساز، از دیگر مضرات استفاده از شبکه‌های ماهواره‌ای و اینترنتی است.

آسیب شناسان اجتماعی تاکید می‌کنند ‌‌ استفاده از اینترنت و ماهواره بدون کنترل والدین بخصوص برای دختران جوان که در سن رشد هستند، باعث بروز مشکلات شخصیتی می‌شود. ‌به گفته آنان استفاده نسل جوان از اینترنت و ماهواره حریم‌های بین افراد خانواده را از بین می‌برد.

اما متأسفانه برخی‌ خانواده‌ها بدون توجه به آسیب‌های ماهواره از این وسیله استفاده می‌کنند که این امر موجب بروز بسیاری از فسادهای اخلاقی می‌شود.

نشانه‌گیری حریم خانواده در شبکه‌های ماهواره‌ای

امان‌الله قرائی‌مقدم، آسیب‌شناس و مدرس دانشگاه هدف شبکه‌های ماهواره‌ای را تغییر الگوی نگرشی و رفتاری خانواده‌ها می‌داند و به مهر می‌گوید: این برنامه‌ها قصد دارند نوع تفکر و بینش سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ما را تغییر دهند و مصرف‌گرایی را میان تماشاگرانشان نهادینه کنند.

این استاد دانشگاه اضافه می‌کند: این نوع شبکه‌ها ابتدا مغز مخاطبان خود را تسخیر و در ادامه آنچه خود دوست دارند را به آنها القا می‌کنند.

قرایی‌مقدم معتقد است: شبکه‌های ماهواره‌ای به دنبال کانالیزه کردن جریان‌های فرهنگی هستند به این معنی که تمام جویبارهای کوچک فرهنگی به رودخانه اصلی که جهان‌بینی آنهاست منتقل شوند. اینها پیروان مکتب مک لوهان هستند که قصد دارند زبان، گفتار و بینش‌های خرده‌فرهنگ‌ها را تغییر دهند و به سمت فرهنگ آنگلا ساکسون غرب ببرند.

این جامعه‌شناس با اشاره به راه‌های مقابله با شبکه‌های ماهواره‌ای می‌گوید: جمع آوری خانه به خانه راه چاره این مشکل نیست. در حال حاضر راه‌های دیگری جایگزین دیش‌های ماهواره شده است و نمی‌توان با این روش‌های فیزیکی مقابل این هجوم ایستاد.

به گفته این آسیب‌شناس، القائات شبکه‌های ماهواره به مخاطبان خود تا حدی زیاد و تأثیرگذار است که به هیچ عنوان نمی‌توان ادعا کرد بزرگسالان از آسیب‌های آن مصون هستند و تنها باید نوجوانان و جوانان را در این خصوص واکسینه کرد.

 قرایی مقدم: القائات شبکه‌های ماهواره‌ای به مخاطبان خود تا حدی زیاد و تأثیرگذار است که به هیچ عنوان نمی‌توان ادعا کرد بزرگسالان از آسیب‌های آن مصون هستند و تنها باید نوجوانان و جوانان را در این خصوص واکسینه کرد

وی می افزاید: البته خطر برنامه‌های شبکه‌های ماهواره‌ای برای کودکان و نوجوانان به مراتب بیشتر است، چرا که آنان با تفکرات احساساتی و دور از تعقل، به تماشای برنامه‌ها می‌پردازند، لذا تصاویر ارائه شده توسط این شبکه‌ها در ذهن کودکان نقش بسته و برای آنها الگو می‌شود و این گونه است که صاحبان برنامه‌های ماهواره‌ای به هدف خودشان که همان تأثیر گذاشتن در دیدگاه و تفکر کودکان است دست می‌یابند.

ترغیب تشکیل خانواده بدون ازدواج

کسانی که مسافر کشورهای خارجی بوده یا مدتی را خارج از ایران بخصوص در کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی زندگی کرده‌اند، با الگوی جدید تشکیل خانواده آشنا شده‌اند که آن زندگی کنار هم بدون ازدواج است. براساس این الگو، زن و مرد سال‌ها در کنار هم به عنوان همخانه زندگی می‌کنند و شاید بچه‌دار شوند و چنانچه به نتیجه قطعی برای داشتن تفاهم برسند، در یک جلسه رسمی ازدواج می‌کنند. درغیر این صورت از هم جدا می‌شوند و از آن پس هیچ تعهدی به هم نخواهند داشت. این الگو نه تنها در ایران پذیرفتنی نیست، بلکه در تعارض مستقیم با خانواده در اسلام قرار دارد. به عقیده برخی کارشناسان امور فرهنگی، شبکه‌های ماهواره‌ای که آبشخور مستقیم خود را از کشورهای غربی می‌گیرند در پی تثبیت این الگوی ازدواج هستند.

عالیه شکربیگی، جامعه‌شناس و مدرس دانشکده صداوسیما، در گفت‌وگو با یکی از پایگاه‌های خبری، با بیان این‌که بر اساس نتایج آخرین نظرسنجی در بهمن سال ۱۳۸۰، ۶۲ درصد افراد برنامه‌های ماهواره‌ای را تماشا می‌کردند، ‌می گوید: طبق این نظرسنجی ۳۲ درصد از افراد نیز اعلام کرده بودند علاقه‌مند به تماشای فیلم‌ها و سریال‌های ماهواره‌ای هستند، اما چه اتفاقی رخ داده که باعث شده است خانواده‌های ایرانی به تماشای برنامه‌های ماهواره گرایش پیدا کنند.

شکربیگی ادامه می دهد : ماهواره بر ارزش‌ها و نگرش‌های خانواده ایرانی تأثیر گذاشته و کارکرد آن به دلیل این‌که ارزش‌های تازه‌ای را آفریده است، اهمیت دارد؛ ارزش‌های جدید رفتارهای جدیدی را در خانواده خلق می‌کند.

شکربیگی، سریال‌های ماهواره‌ای را عاملی در تحول بسیاری از خانواده‌های ایرانی دانسته و می‌گوید : زمانی که اعضای خانواده ساعت‌ها به مشاهده برنامه‌های مختلف ماهواره از جمله سریال‌های خانوادگی می‌پردازند،‌ رعایت بسیاری از ارزش‌ها از جمله حریم میان زن و مرد برای آنها کمرنگ می‌شود؛ هم‌اکنون دختران و پسران جوان تحت تأثیر شبکه‌های ماهواره‌ای خیلی راحت با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند، به گونه‌ای که شاهد افزایش ارتباطات نامشروع خانوادگی هستیم و ارزش‌های خانوادگی که در پناه آن ارتباطات میان زن و مرد نامحرم محدود می‌شد، کنار گذاشته شده است.

وی با بیان این‌که نخستین پایه‌های تربیتی یک جامعه در خانواده شکل می‌گیرد، ‌اظهارمی‌کند: وقتی نخستین نهاد تربیتی جامعه دچار تحول شد، تبعات منفی بسیاری را با خود به همراه خواهد داشت؛ تشکیل خانواده و زندگی زن و مرد در کنار هم بدون ازدواج یکی از آسیب‌های شبکه‌های ماهواره‌ای در جامعه است.

مراقب بچه‌ها باشیم

می‌گوید از صبح کودک 3 ساله‌اش را مقابل شبکه کارتون ماهواره می‌نشاند تا به کارهایش برسد، رنگ و لعاب کارتون‌ها آنقدر زیاد است که کودکش پلک نمی‌زند، اما یک‌روز که از آشپزخانه کودک را تماشا می‌کرد دید که سکوت و بی‌تحرکی فرزندش مشکوک است. وقتی از آشپزخانه بیرون آمد و صفحه تلویزیون را نگاه کرد برای چند لحظه خشکش زد. از انیمیشن، صحنه‌های مستهجن پخش می‌شد.

علی زارعان، کارشناس ارشد رسانه و مدیر گروه کودک شبکه 5 سیما در گفت‌وگو با مهر با بیان این‌که کودکان 20 برابر بیش از بزرگسالان از تلویزیون اثرپذیری دارند، می‌گوید : وقتی در یک خانواده تماشای برنامه‌های فارسی‌وان جزو فرهنگ عادی خانواده می‌شود باید به این عارضه هم توجه کنیم که بیست برابر مادر، کودکش از آن اثر می‌پذیرد. وی نا‌توانایی تعیین تکلیف والدین برای فرزندانشان را یکی از ضعف‌هایی دانسته که سبب تماشای بی‌برنامه شبکه‌های ماهواره‌ای می‌شود ومی افزاید: در بسیاری از فیلم‌های خارجی دیده‌ایم که پدر و مادر برای تنبیه کودکانشان می‌گویند «حق نداری برنامه مورد علاقه‌ات را ببینی و تا فردا صبح نیز از اتاقت بیرون نیا» این نوع تنبیه در خانواده‌های ایرانی یک نوع شوخی تلقی می‌شود. عدم کنترل فرزندان را نباید با مهربانی یکی دانست و والدین باید بتوانند برای فرزندانشان تعیین تکلیف کنند.

چه باید کرد؟

هرچند تاریخچه منع استفاده از ماهواره به سال ۱۳۷۳ بازمی‌گردد که آیین‌نامه اجرایی آن در فروردین ۷۴ در هیات وزیران به تصویب رسید و طبق ماده ۲ این قانون، وزارت کشور موظف شده است با استفاده از نیروی انتظامی ‌در اسرع وقت نسبت به جمع‌آوری تجهیزات دریافت از ماهواره اقدام کند، اما هنوز اقدام فرهنگی منظمی صورت نگرفته است.

بیژن نوباوه، نماینده مجلس شورای اسلامی، ضعف قوانین موجود و نداشتن ضمانت اجرایی قوی را مهم‌ترین مشکل مقابله با آنتن‌های ماهواره دانسته و تصریح می کند: قوانینی که ما در این زمینه داریم کافی نیست و به نظر می‌رسد فقط به دلیل ضعف قوانین، نیروی انتظامی‌را مجبور کرده‌ایم با این موارد برخورد کند. این کافی نیست؛ بلکه ما نیاز به ارائه پیشنهادهای جدید و قوانین بالادستی در این رابطه داریم.

سیدرمضان شجاعی‌کیاسری بر عکس نوباوه عملکرد نیروی انتظامی‌در برخورد با ماهواره را ضعیف می‌داند و می‌گوید: عدم برخورد‌های بموقع نیروی انتظامی‌هم یکی دیگر از دلایل رشد بی‌رویه خرید آنتن‌های ماهواره‌ای است، که باید هم در شکل ایجابی قانون ماهواره‌ها و هم در روند مبارزه نیروی انتظامی‌ در این زمینه تحول جدی صورت گیرد.از آن سو، سید جواد زمانی برخورد قهری با این انحطاط فرهنگی را به تنهایی کافی نمی‌داند و معتقد است: جمع‌آوری دیش‌های ماهواره‌ای شاید برخلاف قانون نباشد و نیروی انتظامی ‌اجازه انجام این اقدامات را داشته باشد، اما تاثیر فرهنگی را که به دنبال آن هستیم نمی‌توانیم با جمع‌آوری دیش از پشت‌بام خانواده‌ها و برخورد انتظامی ‌به دست آوریم. تنها برخورد‌های قهری برای ترویج ارزش‌های فرهنگی نظام کافی نیست.

مقابله با ماهواره برنامه‌ریزی می‌خواهد، برنامه‌ای که به صورت نرم خانواده‌ها را از تنوع و زرق و برق ماهواره به سوی ارزش‌های فرهنگی اصیل و بومی سوق دهد.

نویسنده : آوید طالبیان