سر انگشتانش را هم سر و سامان می دهیم

به گزارش خبرنگار بولتن نیوز، در مطلب روز 9 فروردین به آیه 4 سوره قیامت پرداخته شده و در آن آمده است:

 

بَلى‏ قادِرينَ عَلى‏ أَنْ نُسَوِّيَ بَنانَهُ
سوره قیامت (75) آیه 4

ترجمه
آری، [در حالی که] تواناییم بر اینکه سرانگشتانش را هم سر و سامان دهیم.

 

حدیث
1) از امام حسن عسگری ع روایت شده است: نزد امام صادق ع صحبت از «جدل در دین» به میان آمد و عده‌ای گفتند پیامبر خدا ص و ائمه از آن نهی کرده‌اند. حضرت ع فرمود: آنها از هرگونه جدلی نهی نکردند، بلکه از جدلی که به نحو «احسن» (نیکو) نباشد نهی کرده‌اند …
[بعد از توضیحاتی در مورد این «جدل غیراحسن»، فرمودند: ] اما جدلی که احسن باشد آن همان است که خداوند به پیامبرش امر کرد که به آن روش با کسی که منکر برانگیخته شدن بعد از مرگ و زنده شدن برای قیامت بود، بحث کند و خداوند از قول آن شخص فرمود: «برای ما مَثَلی زد و آفرینش خود را فراموش کرد! گفت: کیست که استخوان‌ها را زندگی می‌بخشد در حالی که پوسیده‌اند؟» و خداوند در پاسخ به او فرمود: «بگو» ای محمد! «همان کسی به آن زندگی می‌بخشد که اول بار آن را ایجاد کرد و او به هر آفریده‌ای داناست. همان کسی که برای شما از درخت سبز آتشی قرار داد تا ناگهان شما از آن آتش افروزید.» (یس/۷۸-۸۰)
پس خداوند از پیامبرش خواست که با آن باطل‌گرایی که می‌گفت: چگونه ممکن است که خداوند این استخوان‌ها را مبعوث کند در حالی که پوسیده است، جدل کند؛ و خداوند متعال فرمود: بگو همان کسی به آن زندگی می‌بخشد که اول بار آن را ایجاد کرد، آیا کسی که آن را ابتداءا و نه از چیزی پدید آورد، ناتوان است از اینکه آن را بعد از اینکه پوسیده شد برگرداند؟ بلکه نزد شما ابتدایش سخت‌تر از برگرداندنش است.
سپس فرمود: «همان کسی که برای شما از درخت سبز آتشی قرار داد» یعنی وقتی که آتش سوزان را که در درخت سبز دارای رطوبت مخفی شده را بیرون آورد، به شما نشان داد که او بر اینکه شیء پوسیده شده را برگرداند نیز تواناست.
التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكري ع، ص۵۲۸ ؛ الإحتجاج (للطبرسي)، ج‏۱، ص۲۱

2) از امیرالمومنین ع روایت شده است: آنگاه که موعد مقرر سر رسد، و اندازه‌های امور در رسد و آخر آفريدگان به آغاز آن پيوندد، و از اراده خدا آنچه بر ایجاد دوباره مخلوقات تعلق گرفته، فرا رسد؛ آسمان را بتکاند و بشكافد، و زمين را بجنباند و سخت بلرزاند؛ كوهها را از بن بركند و پراکنده کند، چنانكه از هيبت جلالش، و بيم سطوتش درهم کوبیده شوند؛ و هر آن که در زمين [مدفون] است بیرون آورد، و پس از پوسیدگی‌ دوباره حیات بخشد، و پس از پراكندگى گرد هم آورد، سپس از هم متمایزشان سازد تا مورد سوال‌شان قرار دهد از كردارهاى پنهان و كارهاى كرده در نهان؛ و آنان را دو گروه سازد: بر گروهى نعمت بخشد، و گروه ديگر را در عتاب كشد...
نهج‌البلاغه، خطبه۱۰۹ (با اقتباس از ترجمه شهیدی، ص۱۰۵-۱۰۶)

تدبر
1️⃣ در مقابل کسی که تردید دارد که آیا واقعا این استخوان‌های پراکنده شده، قابل جمع شدن است، فرمود که ما تواناییم بر اینکه سرانگشتانش را هم سر و سامان دهیم.
اما چرا از «تسویه بنان» سخن گفت؟
الف. استخوان انگشتها از کوچکترین استخوان‌هاست؛ وقتی خدا این را جمع می‌کند، قطعا جمع استخوان‌های بزرگ کاری ندارد. (مجمع‌البیان، ج10، ص597)
ب. سرانگشتان دست و پا، آخرین نقطه‌های بدن انسان است؛ یعنی زمانی که آن را سامان می‌دهند، حتما قبلش تمام اعضای بدن را سامان داده‌اند. (تفسیر کبیر (فخر رازی)، ج‏30، ص721)
ج. انگشتان یک انسان، با بهره‌مندی از توانایی‌های پیچیده در باز و بسته شدن و گرفتن و دادن، قابلیت انجام کارهای ظریف و دقیقی را دارد که انسان را بر خیلی از حیوانات برتری داده، به علاوه که در خود شکل و خطوط روی آن، اسرار فراوانی نهفته است (الميزان، ج‏20، ص104) از جمله اینکه امروزه کشف کرده‌اند خطوط سرانگشت هر انسانی منحصر به خود اوست (و برای همین سیستم‌های انگشت‌نگاری برای تشخیص هویت افراد راه‌اندازی شده)؛ و در واقع، سر و سامان دادن مجدد سرانگشتان انسان، حکایتگر از این است که در حشر، هیچ چیزی از هیچ فردی، حتی ابعاد کاملا شخصی و متمایز کننده‌اش، فروگذار نمی‌شود.

2️⃣ دقت کنید افق دید هرکس تا کجاست و خداوند چگونه افق دید را – حتی در مواجهه با یک کافر- گسترش می‌دهد؟
کافران مهمترین شبهه‌شان‌ این است که خداوند چگونه استخوانهای پوسیده را جمع می‌کند (توضیح در جلسه قبل، تدبر4)؛ و جمع آوری استخوان‌های پراکنده را بعید می‌شمرند؛ در مقابل، خداوند بر سامان‌دهی کامل سر انگشتان (که حتی خطوطش هم در هر انسانی با انسان دیگر متفاوت است) تاکید می‌کند؛ یعنی کاری که خداوند قرار است انجام دهد، خیلی خیلی بالاتر از آن چیزی است که آنها انتظار داشته‌اند.
نکته تخصصی انسان‌شناسی
افق درک بسیاری از انسانها از افق محسوسات و دنیای پیرامونی خود بالاتر نمی‌رود و لذا بسیاری از آنچه در مورد بهشت و جهنم گفته می‌شود برایشان باورکردنی نیست.
از یک فرد کافر، که جهان را در محسوسات جلوی چشمش خلاصه کرده، سقوط در چنین افقی از فهم، بعید نیست؛ آنچه جای تعجب و بلکه تأسف دارد این است که بسیاری از کسانی که خود را مسلمان و باورمند به خدا و آخرت قلمداد می‌کنند، خود را از این افق بالاتر نمی‌آورند و بسیاری از حقایق مربوط به عوالم ماوراء و انسان‌هایی که در همین دنیا از آن عوالم گذر کرده‌اند (مانند پیامبر اکرم ص در سفر معراج) را صرفا به خاطر اینکه در محاسبات دنیایی‌شان نمی‌گنجد انکار می‌کنند؛ و وقتی مقامات عظیم اولیای الهی ویا کثرت وصف‌ناشدنی نعمت‌های بهشتی یا عذابهای اخروی را می‌شنوند، باب تردید و انکار می‌گشایند.

3️⃣ کسی تردید کرد که آیا واقعا این استخوان‌های پراکنده شده، قابل جمع شدن است؟
خداوند پاسخ داد که ما تواناییم بر اینکه سرانگشتانش را هم سر و سامان دهیم.
آیا ما هم اگر می‌خواستیم پاسخ دهیم، همین طور وارد می‌شدیم یا موضوع بحث را عوض می‌کردیم و به سراغ بحث «روح» می‌رفتیم؟
بحث تخصصی انسان‌شناسی
اینکه انسان موجودی است که علاوه بر بُعد جسمی، از یک حقیقت ماورایی به نام روح نیز برخوردار است، از مطالب مسلم قرآنی است که قبلا درباره‌اش مکرر بحث شد، اما قبول این بُعد ماورایی، نباید ما را به نادیده گرفتن همین بُعد جسمانی و اقتضائات آن سوق دهد.

این آیه از آیاتی است که بوضوح نشان می‌دهد که معاد، امری صرفا مربوط به روح انسان نیست و حتما بُعد جسمانی هم دارد؛ و بعد جسمانی‌اش هم صرفا تابع روح نیست، بلکه مشخصه‌های کاملا فیزیکی‌ای (مانند خطوط سرانگشتان) نیز در این معاد مورد توجه بوده است.

به همین ترتیب است که در مورد بهشت و جهنم، اگرچه لذت‌های معنوی و شکنجه‌های روحی (مانند لذت لقاء الله و غم فراق) مهم و برتر از لذایذ و آلام جسمانی است؛ اما این گونه نیست که بیان آن لذتها و رنجها، صرفا برای عوام باشد و واقعیت نداشته باشد. اگر انسان واقعا مرکب از جسم و روح است، که هست؛ پس، در معاد، هر دوی این ابعاد وجودی انسان باید احضار گردد، و برتری منزلت روح نسبت به بدن، دلیل موجهی برای نادیده گرفتن شأن خود بدن نیست.

4️⃣  استفاده از تعبیر «تسویه بنان» با توجه به سایر استعمالات قرآنی از کلمه «تسویه»، چه‌بسا بتواند مویدی بر نقش‌آفرینی روح در سر و سامان دادن جسم در قیامت باشد.

نکته تخصصی فلسفی
توجه: این مطلب فقط به درد کسانی می‌خورد که در بحثهای فلسفی ورود دارند.
ملاصدرا در بحث معاد جسمانی، ادله‌ای می‌آورد که نشان دهد که روح است که در مرتبه قیامت، جسم متناسب با خود را ایجاد می‌کند. اشکالی که بعدی‌ها بر او گرفته‌اند این است که معاد جسمانی را به تَبَعِ روح، و تنها در افق جسم مثالی توضیح می‌دهد؛ و بر همین اساس، آقاعلی مدرس زنوزی، تفسیر ملاصدرا از معاد جسمانی را کامل ندانسته‌ و ظاهرا با الهام گرفتن از برخی احادیث ، کوشیده‌ تبیینی ارائه دهد که نحوه پیوستن بدن عنصری به روح را هم شرح دهد.
شاید با توجه به کاربرد کلمه تسویه در آفرینش اولیه، و سپس استعمال همین واژه در این آیه برای حشر انسان، بتوان گفت که به نحوی هر دوی این بزرگواران، حق داشته‌اند. بدین بیان که در عین حال که همچون آقاعلی مدرس، نوعی استقلال برای بدن جسمانی و سیر او به سمت روح را قبول کنیم؛ در عین حال، نه ایجاد، بلکه سامان‌یابیِ نهاییِ این جسم را مربوط به حضور و تصرف روح در آن بدانیم.

توضیح مطلب در قالب چند مقدمه بدین بیان است:
الف. در مورد آفرینش انسان، هربار از «نفخ روح» سخن گفته شده، قبل از آن، به اینکه انسان از گِل آفریده و سپس «تسویه» شده، اشاره شده است؛ و ظاهرا «تسویه» در این موارد، همان سامان‌بخشیدن به جسم است که همراه با نفخ روح انجام می‌شود.
ب. در آیه کنونی، تسویه را مربوط به «سرانگشتان» دانست. (این تعبیر موید این است که «تسویه» نوعی تصرف در بُعد جسمانی انسان است.)
ج. وجودِ حیات در بدن انسان، ناشی از حضور روح است، و این آیه هم که سخن از «تسویه بنان» گفته، در مقام اشاره به احیای مجدد انسان است.
پس، اینجا هم حضور روح مقارن و ملازم با این تسویه می‌باشد؛ یعنی این تسویه هم به خاطر این است  که روح در بدن حاضر شده است.  
شاید این مطلب که: در جایی که قرار است یک فرشته به صورت جسمانی بر یک انسان متمثل شود، از تعبیر «روح» و «سویّ» استفاده شده است: فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجاباً فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا (مریم/17) نیز بتواند در حد مویدی بر این مدعا اقامه شود.

5️⃣  کسی تردید کرد که آیا واقعا این استخوان‌های پراکنده شده، قابل جمع شدن است؟
خداوند پاسخ داد که ما تواناییم بر اینکه سرانگشتانش را هم سر و سامان دهیم.
این پاسخ بوضوح، «معاد جسمانی» در نگاه اسلامی را اثبات می‌کند.
به نظر می‌آید، با دقت در برخی از احادیث که از «باقی ماندنِ طینتِ هر شخص، علی‌رغم پوسیدن تمام گوشت و استخوانش» سخن گفته‌اند، و نیز بحث‌های ژنتیک و اکتشافات مربوط به سلول‌های بنیادین (مانند اینکه تمام مشخصات هر شخص در ژن‌های وی ثبت شده، و تنها با یک سلول، بلکه فقط با جزیی از یک سلول (یعنی DNA) امکان تشخیص هویت یک نفر و چه‌بسا بازسازی تمامی اندام‌های وی وجود دارد) بتوان دریچه‌هایی برای فهم عمیق‌تر معاد جسمانی گشود.
تذکر: قبول معاد جسمانی به معنای نفی معاد روحانی نیست.
در واقع، قبول معاد روحانی یکی از اموری است که تمام کسانی که وجود روح را پذیرفته‌اند بدان باور دارند؛ بلکه بحث «معاد جسمانی»، بحث بر سر این است که علاوه بر معاد روحانی، جسم هم بازمی‌گردد؛ و روح انسان همانند دنیا، همراه با بدن جسمانی در قیامت محشور می‌شود؛ و لذا لذتها و شکنجه‌های جسمانی اموری واقعی، و نه صرفا تمثیلی، است.