روند شكل‌گیری نخستین مجلس خبرگان رهبری

در جمهوری اسلامی ایران، رهبری ركن اساسی و محور اصلی نظام است و این جایگاه رفیع، در قانون اساسی به عنوان ضامن عدم انحراف سازمانهای مختلف از وظایف اصیل اسلامی خود شناخته شده است. حوزۀ وسیع و سنگین مسئولیتهای رهبری و نقش بنیادین آن در سلامت نظام سیاسی ایجاب می كند كه شایسته ترین فرد، عهده دار آن شده و شخص رهبر، دارای بالاترین صلاحیتهای علمی، اخلاقی، سیاسی و از برترین تواناییها برخوردار باشد. از این رو، برای آن كه انتخاب این مقام بر طبق معیارهای لازم صورت گیرد، انتخاب رهبر از سوی مردم، به وسیله نمایندگان خبره آنان صورت می‌پذیرد، به این ترتیب كه خبرگان، منتخب مردم هستند و رهبر، منتخب خبرگان. رهبر منتخب خبرگان، ولایت امر و همه مسئولیتهای ناشی از آن را بر عهده خواهد داشت. همچنین در صورتی كه رهبری از انجام وظایف قانونی خود كه در قانون اساسی مذكور است، ناتوان شود، از مقام خود بركنار خواهد شد كه تشخیص این امر نیز برعهده خبرگان رهبری است و مجلس خبرگان یكى از نهادهاى عالى است كه در قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران پیش بینى شده و سه وظیفه مهمِ شناسایى، انتخاب و نظارت بر رهبرى را عهده دار مى باشد . بر این اساس اولین دوره از مجلس خبرگان رهبری با حضور هیجده میلیونی مردم در 11 آذر ماه 1361 برگزار شد و هفتاد و پنج نفر از نمایندگان این مجلس تعیین شدند و این در حالی است كه انقلاب اسلامی بحرانها و چالشهای عمیقی را پشت سر گذاشته اما هنوز درگیر یك جنگ ناخواسته و توطئه های رنگارنگ از سوی استكبار جهانی است.حساسیت مسئولیت مجلس خبرگان رهبری و تأثیر عمیق و گسترده آن در سرنوشت نظام اسلامی و آینده آن چنان است كه بنیانگذار جمهوری اسلامی امام خمینی (ره) این مسئولیت را «در رأس همۀ مسئولیتها» قلمداد و هشدار دادند كه كوچكترین سهل انگاری و مسامحه و كوچترین اعمال نظرهای شخصی و خدای نخواسته تبعیت از هواهای نفسانی كه ممكن است این عمل شریف الهی را به انحراف كشاند بزرگترین فاجعه تاریخی را به وجود خواهد آورد.(1)

 

شرایط گزینش نمایندگان مجلس خبرگان
قانون اساسی به صراحت شرایط نمایندگان مجلس خبرگان رهبری را بیان نكرده است و تعیین آن را مطابق اصل 108 قانون اساسی برای نخستین دوره به فقهای شورای نگهبان و پس از آن به خود مجلس خبرگان رهبری واگذار كرده است. جامعه مدرسین حوزه علمیه قم نیز با درك این مهم علاوه بر آن كه دخالت در امر انتخابات را حتمی و ضروری دانست در نخستین جلسه خود شرایط و خصوصیات نمایندگی مجلس خبرگان را در دستور كار خود قرار داد. در این جلسه، پس از بحثهای فراوان در مورد مشخصات  نمایندگان خبرگان تصویب شد كه انتخاب شوندگان لازم است معتقد به جمهوری اسلامی و ولایت فقیه و رهبری فقیه باشند و نیز لازم است لااقل چهل سال داشته باشند و نیز لازم است فی الجمله مجتهد باشند یعنی قدرت بر استنباط مقدار معتنی به ای از مسائل فقه داشته باشند.(2)

به طور كلی در قانون انتخابات مجلس خبرگان شرایطی به شرح زیر آمده است:
الف- اشتهار به دیانت و وثوق و شایستگی اخلاقی
ب- اجتهاد در حدی كه قدرت استنباط بعضی مسائل فقهی را داشته باشد و بتواند ولی فقیه واجد شرایط رهبری، را تشخیص دهد.
 ج- بینش سیاسی و اجتماعی و آشنایی با مسائل روز
د- معتقد بودن به نظام جمهوری اسلامی ایران
ه- نداشتن سوابق سوء سیاسی و اجتماعی

 

با تصویب شرایط اولیه نمایندگان خبرگان جلسه ای با شركت سران روحانیت مبارز و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و حزب جمهوری اسلامی در تهران تشكیل شد و مقرر گردید «اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم روز چهارشنبه برای ملاقات با آقای خامنه ای و آقای هاشمی به تهران بروند».(3)
حجت الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی دراین باره می گوید:«پس از نماز مغرب و عشاء جلسه ای با حضور بیست نفر از جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در دفتر آقای خامنه ای داشتیم آنها راجع به نگرانی نشان از این كه در زمینه های اقتصادی تصمیمات غیر اسلامی چپ گرا اتخاذ شود صحبت كردند و ما گفتیم با آن مجلس و آن شورای نگهبان و این امام باید مطمئن بود ولی توقع نداشته باشید كه سلیقه های شخصی همه شماها مراعات شود. شام را همانجا خوردیم راجع به مجلس خبرگان و اجرای نظرات بازرسی كل كشور هم بحث شد».(4) چندی بعد حجت الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی رسما اعلام كرد از آنجا كه معرفی خبرگان یك كار تخصصیروحانیت است حزب جمهوری اسلامی كاندیدای مشخصی را برای مجلس خبرگان رهبری تعیین نكرده است.(5)
بدین ترتیب كار انتخاب و معرفی كاندیداهای شایسته بر عهده جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و جامعه روحانیت مبارز تهران گذاشته شد. در این مرحله ابتدا جامعه روحانیت مبارز كار تحقیق و بررسی افراد واجد شرایط را در تهران و شهرستانها انجام داده، لیست نهایی را برای اعلام نظر نهایی به جامعه مدرسین ارسال می كند. شیخ محمد یزدی به عنوان عضو مشترك جامعه روحانیت مبارز و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در جلسه 19 فروردین ماه 1361 «صورت جلسه جامعه روحانیت مبارز تهران را در مورد كاندیداهای مجلس خبرگان خواندند و مقرر شد كه در جلسه بعد پیرامون كاندیداها بحث و گفتگو و تصمیم گیری شود.»(6)

 

در جلسه بعد «لیست كاندیداهای مجلس خبرگان كه از طرف جامعه روحانیت مبارز تهران تنظیم شده بود تا آذر بایجان شرقی كه مجموعا 34 نفر بودند، قرائت می شود» در این مرحله 17 نفر حائز نصاب آراء (14 رای) می شوند و 17 نفر دیگر رای لازم را كسب نمی كنند.(7) روز بعد هم «بقیه لیست كاندیدهای مجلس خبرگان كه توسط روحانیت مبارز تهران تنظیم شد ، قرائت شد».(8) و در مورد آنها رای گیری می شود.
در چند جلسه دیگر موضوع بررسی و گفتگو پیرامون كاندیداها ادامه پیدا كرده در نهایت نیز در مورد 20 نفر از لیست جامعه روحانیت مبارز به اتفاق نظر نمی رسند. موارد مورد اختلاف در جلسه روحانیت مبارز مطرح ،در مورد آن تصمیم گیری می شود. حجت الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی در این مورد می نویسد:«جلسه [جامعه] روحانیت مبارز امشب در دفتر من تشكیل گردید و راجع به كاندیداهاى [مجلس] خبرگان بحث و اتخاذ تصمیم شد . جامعه مدرسین [حوزه علمیه] قم در بیست مورد با لیست  ما مخالفت كرده‏اند . جلسه تا ساعت دوازده طول كشید و شب را در مجلس خوابیدم».(9)
در پی اختلاف نظر آیت الله سید حسن طاهری خرم آبادی در جلسه روحانیت مبارز تهران شركت می كند. در این جلسه پیشنهاد می شود گروهی به نمایندگی از جامعتین پیرامون موارد اختلافی تصمیم بگیرند به دنبال آن در جلسه جامعه مدرسین ، موضوع مطرح و «بنابراین شد كه سه نفر از آنها [جامعه روحانیت مبارز] بیایند در قم و 5 نفر هم جامعه مدرسین تعیین كند كه طرفین اختیار تامه داشته باشند در رفع اختلاف . وقت جلسه یكشنبه و محل آن منزل آقای آذری تعیین شد، اكثریت هم رای دادند و تصویب شد با رای اكثریت 5 نفر از میان ده نفر كاندیدا شد. با رای مخفی تعیین شدند كه عبارتند از آقایان: آذری ، یزدی، جنتی، راستی، فاضل»(10)

 

از سوی جامعه روحانیت مبارز نیز آقایان مهدوی كنی ، امامی كاشانی، ناطق نوری در این كمیته حضور پیدا می كنند. بدین ترتیب جلسات مشترك نمایندگان دو جامعه كار خود را آغاز كرد و پس از چند جلسه بحث و تبادل نظر و نیز تحقیق و بررسی در مورد كاندیداها نقطه نظر نهایی خود را روز شنبه 8 آبان ماه 1361 جامعه مدرسین مطرح كردند؛ در این جلسه در مورد تمام شهرستانها به جمع بندی رسیده تصویب می گردد:«جامعه مدرسین درباره كاندیدای تهران هیچ گونه دخالتی نكنند».(11)
حجت الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی در این می گوید:« شب جلسه روحانیت مبارز در دفترم برگزار شد . براى مجلس خبرگان و كاندیداها مذاكره صورت گرفت . لیست مدرسین قم خوانده شد كه مورد قبول ما هم قرار گرفت و كاندیداهاى تهران را به عهده روحانیت مبارز تهران گذارده بودند كه ما هم راى‏گیرى كردیم و دوازده نفر را انتخاب كردیم» .(12)

 

تشكیل جلسه با حضور امام
پس از معرفی لیست افراد در تهران  و نهای شدن اسامی كاندیداهای تهران و شهرستانها امام خمینی (ره) مسئولان جامعه روحانیت مبارز و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم را فراخوانده ، نكات مهمی را به آنها یادآور می شوند. در این دیدار علاوه بر آیت الله خامنه ای، ریاست جمهوری، آقایان حجت الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی، ریاست مجلس شورای اسلامی؛ موسوی اردبیلی ریاست دیدوان عالی كشور، مهدوی كنی، دبیر كل جامعه روحانیت ، به عنوان سران جامعه روحانیت مبارز تهران و نیز آقایان آذری قمی، كریمی، راستی كاشانی از سوی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم حوز داشتند.(13)
امام در این دیدار فرمودند:« كه من بعضی از اینهایی كه در تهران لیست به من دادند ، اینها چند نفریشان فاقد معیار هستند» امام روی تهران بیشتر تكیه داشتند كه افراد جا افتاده و خوبی باشند چون تعبیرشان این بود كه:«تهران در سطح جهان حساب می شوند...» نكته دیگری كه امام فرمودند این بود كه: نكند رتبه اولی ها را صرف نظر كنید و رتبه دومی ها و سومی ها را بگیرید. چیزی كه لازم است رعایت شود این است كه افراد منتخب در این مجلس در سطح جهان مورد نظر قرار می گیرند... بالاخره ایشان گفتند كه من با شخص كاری ندارم». پس از این دیدار، اعضای جلسه در نشستی دیگر و با حضور حاج سید احمد خمینی در مورد جزئیات تصمیم گیری كرده تغییرات نهایی در لیست تهران و برخی از شهرستانها انجام شد. آقایان حجت الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی در مورد دیدار مشترك با امام و جلسه بعدی آن می گوید:«به زیارت امام رفتم . مدرسین قم و روحانیت مبارز تهران احضار شده بودند . امام نگران پایین آمدن سطح مجلس خبرگان بودند و توصیه كردند كه افراد عالم عنوان دار را هم كاندیدا كنیم . سپس جلسه‏اى تشكیل دادیم و تغییراتى در لیست كاندیداها داده شد» .(14)

 

بدین ترتیب جامعه مدرسین در جلسه روز پنجشنیه 20 آبان ماه 1361 در مورد یكایك اسامی كاندیداها رای گیری انجام داده، لیست نهایی را تصویب نمودند. جامعه روحانیت مبارز نیز روز شنبه 22 آبان ماه 1361 تصمیم نهایی خود را در مورد كاندیداهای خبرگان می گیرند.(15)
حجت الاسلام ناطق نوری در مورد اولین انتخابات خبرگان رهبری می گوید:«اولین انتخابات خبرگان رهبری را ـ كه بعداً جریان قائم مقامی منتظری در پی آن مطرح شد ـ من انجام دادم. خدا عاقبت ما را هم به خیر كند، وقتی كه می خواستیم مقدمات انتخابات را فراهم بكنیم، برای كسب اجازه به محضر امام رفتم نامه¬ای تقدیم كردم و امام هم موافقت خودشان را زیر آن نامه اعلام فرمودند. متن نامه درخواست از امام خمینی (ره) :
بسم الله الرحمن الرحیم
محضر مقدس رهبر عالی قدر و بنیانگذارجمهوری اسلامی ایران آیت الله العظمی امام خمینی ـ مدظله عالی
احتراما مفروض می دارد در اجرای ماده دوازده آیین نامۀ اجرای قانون انتخابات مجلس خبرگان، موضوع اصول پنجم و یكصد و هفتم ، یكصد و هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، وزارت كشور موظف است كه پس از وصول دستور مقام رهبری بر انجام انتخابات مجلس خبرگان ، حداكثر ظرف ده روز مراتب و تاریخ شروع ثبت نام داوطلبان را با استفاده از وسایل ارتباط جمعی به اطلاع امت شهید پرور ایران برساند. مستدعی است در صورت اقتضای رای عالی، معروفه تقدیمی را به امر مبارك مبنی بر شروع انتخابات فرمایید».

 

امام خمینی نیز در زیر نامه موافقت خود را اعلام فرمودند كه چنین آمده است:
بسمه تعالی
موافقت می شود، ان شاء الله تعالی مبارك است. روح الله الموسوی الخمینی» (16)
اعلام اسامی نامزدهای انتخاباتی:
سرانجام جامعه مدرسین در تاریخ 2 آذر ماه 1361 اسامی نامزدهای خود را در 24 استان برای مجلس خبرگان اعلام كرد.(17) در میان این هفتاد و یك نفر نام سی و یك نفر اعضای جامعه نیز به چشم می خورد. چندی بعد نیز جامعه روحانیت مبارز اسامی هفتاد ونه نفر كاندیدای خود را در بیست و سه استان معرفی می كند.(18)
اعلام اسامی نامزدهای انتخابات مجلس خبرگان
اسامی كاندیداهای جامعه مدرسین و روحاینت مبارز برای مجلس خبرگان در این دوره در چهارده مورد اختلاف و شصت و پنج مورد مشترك بود و به صورت ذیل خواهد آمد: تهران: على مشكینى 2 - عبدالكریم موسوى اردبیلى 3 - سید على خامنه‏اى 4 - اكبر هاشمى رفسنجانى 5 - محمد امامى كاشانى 6 - محمد محمدى گیلانى 7 - محمد باقر باقرى كنى 8 - حسین راستى كاشانى 9 - غلامرضا رضوانى 10 - یوسف صانعى 11 - احمد آذرى قمى 12 - سید محمد باقر اسدى خوانسارى 13 - سید هادى خسروشاهى .
آقاى سید مجید مهاجرى (ایروانى) فقط از سوى جامعه روحانیت مبارز تهران معرفى شده بود . حزب جمهورى اسلامى نیز به همین لیست اكتفاء كرده و كاندیدایى معرفى نكرد .
استان مركزی: 1ـ محمد موحدی گیلانی(فاضل) 2ـ سید مهدی روحانی، 3ـ سید جلال طاهر شمس گلپایگانی

 

مازندران:1ـ سید جعفر كریمی دیو كلاهی 2ـ عبدالله واعظ (جوادی آملی) 3ـ حسین محمدی 4ـ هادی روحانی راد 5ـ اسماعیل صالحی نفت چالی 6ـ آخوند نظری از علمای تركمن صحرا. زنجان:سید اسماعیل موسوی موسوی زنجانی 2ـ هادی باریك بین3ـ سید ابوالفضل میر محمدی
خوزستان: 1ـ محمد حسینی مجتهدی 2ـ موسوی جزایری3ـ سید مجدالدین قاضی دزفولی 5ـ مرتضی مقتدایی كه تنها غلام حسین جمی از طرف جامعه روحانیت مبارز معرفی شد. خراسان: 1ـ عباس واعظ طبسی 2ـ شیخ ابوالحسن مقدسی3ـ علی اصغر معصومی 4ـ محمد مهدی ربانی املشی 5ـ ابوالقاسم خزعلی 6ـ محسن حرم پناهی 7ـ محمد موسوی بجنوردی 8ـ علی اكبر اسلامی (تربتی) كه جامعه روحانیت مبارز، عبدالجواد غروریان و اسماعیل فردوسی پور را معرفی كرد. همدان: 1ـ محمد باقر محی الدین انواری 2ـ حسین نوری ، باختران: 1ـ مجتبی آخوند 2ـ حسین ملازم معصومی زرندی لرستان: 1ـ سید محمد باقر طباطبایی(سلطانی) 2ـ سید حسین طاهری خرم آبادی. یزد: 1ـ سید روح الله خاتمی. آذربایجان شرقی: 1ـ مسلم ملكوتی 2ـ محسن مجتهد شبستری 3ـ عبدالحسین غروی 4ـ بیوك آقا خلیل زاده مروج اردبیلی 5ـ سید ابوالفضل موسوی 6ـ سید محمد علی انگجی7ـ محسن دوزدوزانی در این استان جامعه روحانیت مبارز آقایان  یوسف بنایی باقری و هبت الله یكتایی را معرفی كرد. سمنان: 1ـ محمد مؤمن. اصفهان: 1ـ سید جلال طاهری 2ـ عباس ایزدی 3ـ سید مهدی یثربی 4ـ حسین خادمی5ـ حسین مظاهری ، جامعه روحانیت مبارز اسدالله خراسانی را معرفی كرد. آذربایجان غربی: 1ـ مرتضی بنی فضل 2ـ علی احمد میانجی3ـ مدرس مطلق . سید علی اكبر قریشی از طرف جامعه روحانیت مبارز معرفی شد. كرمان: 1ـ محمد علی موحدی كرمانی 2ـ حسن تهرانی 3ـ محمد صادقی تهرانی ،اما جامعه روحانیت مبارز محمد هاشمیان و محمد صادق كرباسچی را معرفی نمود. فارس: 1ـ محمد صادق حائری شیرازی2ـ ناصر مكارم شیرازی3ـ منیر الدین حسینی شیرازی 4ـ محمد رضا بروجردی 5ـ سید محمد امام ، كاندیداهای جامعه روحانیت در این استان: محی الدین فاضل هرندی ، سید علی محمد دستغیب، سید محمد هاشم دستغیب بودند.

 

ایلام: عبدالرحمن حیدری. سیستان و بلوچستا: 1ـ سید مهدی عبادی 2ـ محمد اسحاق مولوی مدنی. كردستان: 1ـ حسین علی رحانی 2ـ عبدالله محمدی. گیلان: 1ـ عباس محفوظی 2ـ مختار امینیان فتیده 3ـ محمد ایمانی كه جامعه روحانیت مبارز، زین العابدین قربانی را معرفی كرد. بوشهر: محمد یزدی چهارمحال و بختیاری: ابراهیم امینی. هرمزگان: علی اكبر مسعودی .كهكیلویه و بویر احمد: قربانعلی شهمیری. (19)
البته جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در روزهای آخر طی دو اطلاعیه جداگانه ابتدا از شیخ ابوالفضل خوانساری امام جمعه اراك در استان مركزی و عبدالله محمدی از علمای اهل سنت برای استان كردستان حمایت می كند.(20) و در اطلاعیه دیگری همان طور كه قبلا اشاره شد از كاندیداتوری سید مجید مهاجری (ایروانی ) برای استان تهران حمایت كرد.(21)
به دنبال اعلام اسامی كاندیداهای جامعه مدرسین برخی از نامزدهای منفرد در نقاط مختلف انصراف داده و در حمایت از جامعه مدرسین كنار رفتند. در استان زنجان آقایان سید مجتبی موسوی و سید حسین ناصری ضمن انصراف از حضور در انتخابات در نامه ای به ستاد انتخابات استان اعلام كردند: رای خود را به سه نفر كاندیدای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم می دهد.(22) روز 19 آذر ماه 1361 مردم در انتخابات شركت كردند و حضور چشمگیر به منصه ظهور گذاشتند در این دوره از انتخابات حدود هیجده میلیون نفر به پای صندوقهای رای حاضر شدند و از میان 83 نماینده مجلس خبرگان 76 نفر به مجلس راه یافتند. در 24 مرداد 1362 مجلس خبرگان رهبری با پیام امام خمینی افتتاح شد. آیت الله علی اكبر فیض(مشكینی) به ریاست مجلس برگزیده شد. جامعه مدرسین حوزه علمیه قم كه مشكینی در سالهای پایانی عمر خود ریاست آن را برعهده داشت در انتخاب هیأت رئیسه خبرگان اول، مرحوم آیت الله آذری قمی را نامزده كرده كه در برابر 45 رای مشكینی، تنها موفق به كسب 13 رای شد. دیگر كاندیدای ریاست نیز آیت الله خزعلی بود كه شش رای به دست آورد. هاشمی رفسنجانی نیز با كسب 38 رای توانست در برابر مرحوم آیت الله ربانی املشی با 21 رای و آیت الله یوسف صانعی با 5 رای پیروز شده و نایب رئیس مجلس خبرگان رهبری اول شود. حضرات آیات محمد مؤمن و حسن طاهری خرم آبادی نیز منشی هیأت رئیسه شدند.(23)

 

 

 

منابع و ماخذ:
1ـ سید محسن صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا كنون، ج2، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامی،1385، ص583.
2ـ صورت مذاكرات و مصوبات جامعه مدرسین، 3/1/1361.
2ـ همان، 11/1/1361
4ـ  خاطرات علی اكبر هاشمی رفسنجانی، پس از بحران، ص 48ـ 47
5ـ روزنامه جمهوری اسلامی 2/9/61
6ـ صورت مذاكرات و مصوبات جامعه مدرسین،19/1/61
7ـ همان، 20/1/61
8ـ همان، 23/1/61
9ـ خاطرات علی اكبر هاشمی رفسنجانی، پیشین، ص93.
10ـ صورت مذاكرات و مصوبات جامعه مدرسین، 17/2/61
11ـ همان 14/3/61
12ـ خاطرات علی اكبر هاشمی رفسنجانی، پیشین،ص294.
13ـ روزنامه جمهوری اسلامی، 13/8/61
14ـ خاطرات علی اكبر هاشمی رفسنجانی، پیشین،ص298.
15ـ صالح، پیشین، ص509.
16ـ خاطرات حجت الاسلام ناطق نوری، تدوین مرتضی میردار، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامی، 1385، ص64ـ 63.
17ـ صورت مذاكرات و مصوبات جامعه مدرسین، 27/8/61
18ـ روزنامه جمهوری اسلامی، 11/9/61
19ـ همان16/9/61
20ـ همان، 11/9/61
21ـ روزنامه كیهان17/9/61
22ـ روزنامه جمهوری اسلامی16/9/61
23ـ «روند شكل گیری اولین دوره مجلس خبرگان رهبری»، مجله حكومت اسلامی، شماره 28، تابستان 1382.