سال خوش خط و خال

بولتن نیوز ، كافی است به آمارهای منتشر شده درباره افرادی كه به وسیله مار گزیده شده‌اند، نگاهی بیندازید تا نظرتان درباره خطرناك بودن مارها تغییر كند. برای مثال اگر در كشورمان سالانه حدود ده هزار نفر با مارها گزیده شوند، از این تعداد فقط ده نفر كشته می‌شوند. به موسسه سرم‌سازی رازی رفتیم و با مسئولان بخش جانوران سمی این موسسه درباره مارها و كمك‌های اولیه برای شخص مارگزیده گفت‌وگو كردیم.

اگر پای حرف‌های كارشناسان و تكنیسین‌های بخش جانوران سمی موسسه رازی بنشینید، خواهید شنید مارها تا شخصی وارد حریم خصوصی آنها نشده و به قول معرف پا روی دمشان نگذارید به شخصی حمله نمی‌كنند. این در حالی است كه تغییرات آب و هوایی و دستكاری طبیعت از سوی انسان باعث شده مارها و عقرب‌ها هم تغییراتی در زیستگاه‌های خود داشته و آمار گزش آنها به گفته منابع غیررسمی به حدود 250 هزار مورد در سال برسد.

اما بد نیست بدانید 30 تا 35 درصد از مارهای سمی هنگام نیش زدن سم‌شان را به بدن طعمه خود تزریق نمی‌كنند، چون مارها هم با توجه به خطری كه حس می‌كنند طعمه خود را گزیده و سم تزریق می‌كنند. عباس زارع‌میرك‌آبادی، رئیس بخش جانوران سمی و تهیه پادزهر موسسه رازی دراین باره می‌گوید: مار بسته به احساس خطری كه می‌كند می‌تواند از صفر تا 100 درصد سمی را كه دارد به بدن طعمه خود تزریق كند برای همین همیشه گزیده شدن به وسیله مارهای سمی حتی اگر پادزهری هم در دسترس نباشد، مرگبار نیست.

به گفته رئیس بخش جانوران سمی موسسه رازی، سالانه افراد انگشت‌شماری به خاطر گزیده شدن به وسیله مار جان خود را از دست می‌دهند. او اضافه می‌كند: این افراد هم معمولا سابقه بیماری كلیوی و قلبی داشته یا در گروه كودكان یا سالخورده‌ها قرار دارند.جالب است بدانید مارها از نظر ریخت‌شناسی به چهار خانواده تقسیم می‌شوند: الاپیده‌ها مانند كفچه مار و كبرا، هیدروفیده‌ها مانند مارهای آبی، ویپریده‌ها مانند افعی شاخدار و جعفری، كروتالیده‌ها مانند افعی قفقازی.

مارها عصبانی می‌شوند

در بخش جانوران سمی موسسه رازی می‌توان مارهای سمی زیادی دید. تكنیسین‌های این موسسه مارها را در محل‌های مناسبی كه برای این كار در نظر گرفته شده است، نگهداری می‌كنند. كریم فلاح‌پور یكی از تكنیسین‌های این بخش كه ده سال است با این جانوران سمی سر و كله می‌زند، در این باره می‌گوید: مارها را صیادانی كه موسسه ما و محیط زیست به‌ آنها مجوز داده‌اند شكار می‌كنند و به این مركز می‌آورند. ماهم حدود یك تا دو ماه آنها را نگهداری می‌كنیم و بعد از سم‌گیری دوباره آنها را در محلی كه صید شده‌اند، رها می‌كنیم.

مارها اگر دوران اسارتشان طولانی شود، فوت می‌كنند. برای همین كارشناسان موسسه رازی تصمیم دارند به شكلی عمل كنند كه برای سم‌گیری به زیستگاه‌های مارهای سمی در شهرهای مختلف كشورمان بروند. آنها تا به حال برای چند گونه از مار‌های سمی به این شكل عمل كرده‌اند.

وقتی تكنیسین‌ها مارها را از صیادان تحویل گرفتند آنها را یك هفته در قرنطینه نگهه‌می‌دارند تا مطمئن شوند مارها سالم هستند. بعد از این مرحله تكنیسین‌ها شروع به سم‌گیری از مارها می‌كنند.

فلاح‌پور به سراغ محلی كه برای مارها در نظر گرفته شده است، می‌رود تا سم‌گیری از مارها را به صورت عملی به ما نشان دهد. او بعد از پوشیدن چكمه و برداشتن چوبی كه در قسمت پایین آن میله L شكلی تعبیه شده و تكنیسین‌ها به وسیله آن، مار‌ها را جابه‌جا می‌كنند آماده می‌شود تا یك مارجعفری را برای زهرگیری شكار كند.

آقای تكنیسین برای گرفتن مار قدم در محلی می‌گذارد كه بیشتر از 50 مار سمی در آن قرار دارد. وقتی فلاح‌پور وارد این محل می‌شود مارها عصبانی شده و برای این‌كه به مرد جوان هشدار بدهند صدایی مانند «سسسسس» از خود در می‌آورند، اما فلاح‌پور در یك لحظه به وسیله ابزاری كه دارد یكی از مارها را می‌گیرد و درون جعبه فلزی كوچكی می‌اندازد تا آن را به اتاقی كه برای زهرگیری مارها در نظر گرفته‌اند، منتقل كند. در این اتاق ظرف كوچك شیشه‌ای را روی پایه‌ای مخصوص ثابت نگه داشته‌اند تا تكنیسین‌ها دندان‌های مار را روی لبه آنها فشار دهند و زهر مار را بگیرند. تكنیسین‌ها برای این‌كه مارها از دستشان لیز نخورند دستكش نمی‌پوشند، بنابراین فلاح‌پور با احتیاط دست خود را به طرف مار دراز می‌كند.

مرد جوان ابتدا مار را روی تكه‌ای موكت قرار می‌دهد تا به وسیله ابزاری سر او را ثابت روی زمین نگه دارد. بعد از این مرحله او با احتیاط سر مار را در دست می‌گیرد و دو دندان مار را روی لبه ظرف شیشه‌ای فشار می‌دهد. فلاح‌پور باید این كار را خیلی سریع انجام دهد، چون هر لحظه امكان دارد مار سر خود را از دست او خارج كند و انگشت آقای تكنیسین را نیش بزند. فلاح‌پور ادامه می‌دهد: همین چند وقت پیش بود كه مار انگشت یكی از همكارانم را نیش زد. الان بند اول انگشت او خوب خم و راست نمی‌شود.

به گفته تكنیسین جوان، سم مار باعث ایجاد آلرژی هم می‌شود. به همین علت برخی تكنیسین‌ها ممكن است دچار تنگی نفس شوند.مسئولان موسسه رازی به فكر خورد و خوراك مارها هم هستند و در چند ساختمان برای مارها موش و همستر پرورش می‌دهند.

از زهر تا پادزهر

بعد از این‌كه تكنیسین‌ها زهر مارها را گرفتند سم را كه به شكل مایع است، در اختیار كارشناسان دیگر قرار می‌دهند تا از سم، پاد زهر بسازند. هادی ربیعی، مسئول آزمایشگاه فرمولاسیون پادزهر موسسه رازی می‌گوید: پادزهرها داروهای گرا‌ن‌قیمتی هستند، چون به صورت منطقه‌ای ساخته می‌شوند. به این شكل كه اگر شخصی در كشور به وسیله مار گزیده شد برای درمان باید از پادزهرهایی كه از سم مارهای داخل كشور تولید شده است، استفاده كند.سم مارها ماهیت پروتئینی دارد و اگر به صورت مایع باقی بماند ساختمان سمی آنها به هم می‌ریزد. به همین علت كارشناسان برای ماندگاری بیشتر، سم را فریز و به پودر خشك تبدیل می‌كنند، درست مانند شیر كه وقتی به صورت شیرخشك در می‌آید ماندگاری بیشتری پیدا می‌كند. ربیعی اضافه می‌كند: بعد از این‌كه به وسیله دستگاه‌های مخصوص، سم مار را به صورت پودر درآوردیم عیار سم نیز مشخص می‌شود.

به این ترتیب كارشناسان مقدار مشخصی از سم را به اسب‌هایی كه از قبل برای این كار آماده شده‌اند تزریق می‌كنند تا سیستم ایمنی اسب به زهر واكنش نشان دهد و پادزهر بسازد. كارشناسان چندبار این كار را اینجا می‌دهند تا میزان پادزهری كه اسب تولید می‌كند به یك حد مشخص برسد. بعد ازاین مرحله از اسب خون‌گیری می‌شود و پلاسمای خون اسب را جمع كرده و در مرحله پیچیده دیگری، مواد عالی را از پلاسما جدا می‌كنند تا پادزهر تهیه شود. البته آزمایش‌های دیگری هم روی پادزهر به عمل می‌آید تا میزان خلوص آن مشخص شود؛البته چون خیلی از افرادی كه به وسیله مار گزیده می‌شوند نمی‌دانند چه نوع مار یا عقربی آنها را نیش زده است كارشناسان پادزهری‌های چند ارزشی(پلی والان) می‌سازند. این محصول پادزهر مناسبی برای زهر شش مار سمی و خطرناكی است كه در ایران وجود دارد.

باید و نباید‌های كمك‌های اولیه

در روش كمك‌های اولیه جدید برای مارگزیدگی باید قبل از هر كاری مطمئن شد فرد مصدوم برای بار دوم گزیده نمی‌شود، چرا كه مارها می‌توانند چند بار طعمه خود را نیش بزنند تا زمانی كه غده سم آنها خالی شود. قدم بعد حفظ آرامش و خونسردی است، چرا كه اگر فرد مصدوم هیجان‌زده شود زهر بیشتر در بدن او پخش خواهد شد. برای همین باید فرد مصدوم را بلافاصله به مركز درمانی منتقل كرد؛ ولی اگر فرد گزیده شده تنهاست باید سعی كند عضو گزیده شده را حركت ندهد و درنهایت آرامش طوری حركت كند كه ضربان قلب او خیلی با حالت نشسته فرق نكند و خود را به مركز درمانی برساند. باید در نظر داشت مایعات بدن مصدوم تامین شود البته نباید فراموش كرد فرد گزیده شده باید از خوردن اجتناب كند چرا كه اگر معده پر باشد مشكلات تنفسی افزایش پیدا می‌كند. می‌توانید محل گزش را هم ضدعفونی كرده تا از ایجاد عفونت جلوگیری كنید. خارج كردن وسایل زینتی مانند انگشتر یا دستبند را هم باید جدی گرفت. استفاده از باند هم باید به شكلی انجام شود كه فشار مضاعف به رگ وارد نكرده و ضربان قلب براحتی در پایین محل گزش احساس شود.

نبایدها

نباید از شوك الكتریكی استفاده كرد، امروز ثابت شده شوك الكتریكی محل گزش تاثیری در از بین رفتن پروتئین‌های زهر ندارد. استفاده از یخ نیز به عنوان راهی برای كاهش جریان خون از طرف محققان مردود شناخته شده است. كارشناسان معتقدند برش محل گزش نیز ممكن است باعث شود سم بیشتری به جریان خون وارد شود. استفاده از مشروبات الكلی و خوردن آسپرین هم توصیه نمی‌شود چراكه باعث افزایش جریان خون و انتشار زهر بیشتری در بدن مصدوم می‌شود. استفاده از مرفین و مواد مخدری مانند تریاك هم می‌تواند باعث كاهش فعالیت تنفسی شود، چرا كه یكی از عوارض مارگزیدگی فلج شدن عضلات دستگاه تنفسی است.