ام‌الفضل چگونه باعث شهادت همسر خود، امام محمد‌تقی شد

بولتن نیوز: به مناسبت سالروز شهادت امام نهم حضرت محمد بن علی بن موسی الرضا (ع) ضمن تسلیت این مناسبت بر جمیع مسلمین مروری کوتاه خواهیم داشت بر زندگی سیاسی آن امام همام.

تولد امام نهم حضرت محمد بن علی بن موسی الرضا (ع) در10 رجب سال 195 هجری و در 15 یا 19 ماه مبارک رمضان روایت شده است و شهادت آن حضرت در سال 220 هجری در30 ذیقعده یا پنجم یا ششم ذی حجه می باشد . نامي اش محمد معروف به جواد و تقي است . القاب ديگري مانند : رضي و متقي نيز داشته ، ولي تقي از همه معروفتر مي باشد . مادر گرامي اش سبيکه يا خيزران است که اين دو نام در تاريخ زندگي آن حضرت ثبت است .

امام محمد تقي (ع ) هنگام وفات پدر 8 ساله بود . پس از شهادت جانگداز حضرت رضا عليه السلام در اواخر ماه صفر سال 203ه مقام امامت به فرزند ارجمندش حضرت جوادالأئمه (ع ) انتقال يافت .

1-آغاز امامت در کودکی

یکی از مشکلات شیعیان همانگونه که ذکر آن رفت، کمی سن امام از یک سو و کمی عمر شریف ایشان از سوی دیگر بود این عوامل باعث می شد که روابط امام با شیعیانش خصوصا اهالی شهر های دور از مدینه و بغداد گسترده و عمیق نشود .

مشکل خرد سالی امام برای مدت ها موجب سردرگمی بین شیعیان شد ، عده ای به «واقفیه» پیوستند اعتقاد به نص بین شیعه مشکل را حل می کرد اما آنها هر امام را پس از آزمایش علمی اطاعت می کردند بنابراین یک شورای هشتاد نفره از بزرگان شیعه پس از آزمون علمی برادر امام رضا عبد الله بن بن موسی و عدم یافتن پاسخ قانع کننده خدمت امام جواد می رسیدند و یا طرح سولات پیچیده علمی و پاسخ های امام به امامت آن بزرگوار اعتقاد یافتند . مبنای نقلی شیعیان آیات و روایت های مربوط به حضرت عیسی (ع)، حضرت سلیمان (ع) و حضرت یوسف (ع) و علم لدنی آنان در عین سن اندک آنان بود . این نکته همراه با تنصیص امام رضا (ع( درباره امامت امام جواد شک شیعیان را بر طرف کرد .

2-برخورد دستگاه خلافت با امام جواد(ع)

امام جواد (ع) در مدینه اقامت داشت پس از شهادت امام رضا (ع) و انتقال مقر خلافت از خراسان به بغداد مأمون خليفه عباسي که همچون ساير خلفاي بني عباس از پيشرفت معنوي و نفوذ باطني امامان معصوم و گسترش فضايل آنها در بين مردم هراس داشت ، سعي کرد ابن الرضا را تحت مراقبت خاص خويش قرار دهد .
" از اينجا بود که مأمون نخستين کاري که کرد ، دختر خويش ام الفضل را به ازدواج حضرت امام جواد (ع ) درآورد ، تا مراقبي دايمي و از درون خانه ، بر امام گمارده باشد . رنجهاي دايمي که امام جواد (ع ) از ناحيه اين مأمور خانگي برده است ، در تاريخ معروف است " اما ظاهرا اقامت اول بار امام در بغداد، کوتاه بوده است امام(ع) برای دیگربار به دستور معتصم عباسی به بغداد فراخوانده شده و همان سال نخست رحلت کرد که در حالی 25 سال بیشتر نداشت . همین نکته ظن شهادت آن بزرگوار را با توطئه حکومت قوی ترنمود . بنا به قول مشهور شهادت امام جواد به دست همسر خود ام الفضل دختر مامون بوده است

مناظرات علی امام جواد (ع)

امام هم از سوی شیعیان برای سنجش علمی و اثبات توان امامت و هم از سوی حکومت برای شکست علمی و سر خوردگی طرفداران ، به مناظره دعوت می شد دانش دوستی مامون را می توان علت دیگری در این زمینه دانست.

3-مناظرات علمی امام جواد

از روشهايي که مأمون در مورد حضرت رضا (ع ) به کار مي بست ، تشکيل مجالس بحث و مناظره بود .
مأمون و بعد معتصم عباسي مي خواستند از اين راه - به گمان باطل خود - امام (ع ) را در تنگنا قرار دهند
در مورد فرزندش حضرت جواد (ع ) نيز چنين روشي را به کار بستند . به خصوص که در آغاز امامت هنوز سني از عمر امام جواد (ع ) نگذشته بود . مأمون نمي دانست که مقام ولايت و امامت که موهبتي است الهي ، بستگي به کمي و زيادي سالهاي عمر نداردمناظره معروف امام با« یحیی بن اکثم » فقیه مشهور اهل سنت در حضور مامون و مناظرات بعدی در مجلس معتصم در خصوص وضعیت خلفاء نخست ازآن جمله است.روزي از آنجا که " يحيي بن اکثم " به اشاره مأمون مي خواست پرسشهاي خود را مطرح سازد مأمون نيز موافقت کرد ، و امام جواد (ع ) و همه بزرگان و دانشمندان را در مجلس حاضر کرد . مأمون نسبت به حضرت امام محمد تقي (ع ) احترام بسيار کرد و آنگاه از يحيي خواست آنچه مي خواهد بپرسد . يحيي که پيرمردي سالمند بود ، پس از اجازه مأمون و حضرت جواد (ع ) گفت : اجازه مي فرمايي مسأله اي از فقه بپرسم ؟ حضرت جواد فرمود : آنچه دلت مي خواهد بپرس .
يحيي بن اکثم پرسيد : اگر کسي در حال احرام قتل صيد کرد چه بايد بکند ؟ حضرت جواد (ع ) فرمود : آيا قاتل صيد محل بوده يا محرم ؟ عالم بوده يا جاهل ؟ به عمد صيد کرده يا خطا ؟ محرم آزاد بوده يا بنده ؟ صغير بوده يا کبير ؟ اول قتل او بوده يا صياد بوده و کارش صيد بوده ؟ آيا حيواني را که کشته است صيد تمام بوده يا بچه صيد ؟ آيا در اين قتل پشيمان شده يا نه ؟ آيا اين عمل در شب بوده يا روز ؟ احرام محرم براي عمره بوده يا احرام حج ؟ يحيي دچار حيرت عجيبي شد . نمي دانست چگونه جواب گويد .
سر به زير انداخت و عرق خجالت بر سر و رويش نشست . درباريان به يکديگر نگاه مي کردند .
مأمون نيز که سخت آشفته حال شده بود در ميان سکوتي که بر مجلس حکمفرما بود ، روي به بني عباس و اطرافيان کرد و گفت : - ديديد و ابوجعفر محمد بن علي الرضا را شناختيد ؟ سپس بحث را تغيير داد تا از حيرت حاضران بکاهد . باري ، موقعيت امام جواد (ع ) پس از اين مناظرات بيشتر استوار شد .

4-جریانات فکری معاصر با امام

گروه هایی که در زمان امام وجود داشتند یکی گروهی از اهل حدیث بودند که اعتقاد به « تجسم » دانسته و گروهی دیگراز شیعیان، که «واقفیه» نام گرفتند. امام اقتداء به نماز هر دو گروه را منع کرد . اصحاب امام جواد در نقل احادیث ایشان همت تمام به خرج می دادند از جمله اصحاب مشهور امام ، حضرت عبدالعظیم حسنی بود ، که در ری مدفون است . فعالیت او در ری باعث گسترش تشیع در ری شد . ارتباط امام با شیعیان از طریق نامه و سیستم وکالت که از زمان امام کاظم(ع) باب شده بود برقرار می شد . در این بین بسیاری از شیعیان که در شهر های ایران پراکنده بودند از این طریق با امام در ارتباط بودند

5-شهادت امام جواد

امام جواد در ماه محرم سال 220هجري به بغداد وارد شد . معتصم که عموي ام الفضل زوجه حضرت جواد بود ، با جعفر پسر مأمون و ام الفضل بر قتل آن حضرت همداستان شدند . علت اين امر - همچنان که اشاره کرديم - اين انديشه شوم بود که مبادا خلافت از بني عباس به علويان منتقل شود .
از اين جهت ، درصدد تحريک ام الفضل برآمدند و به وي گفتند تو دختر و برادرزاده خليفه هستي ، و احترامت از هر جهت لازم است و شوهر تو محمد بن علي الجواد ، مادر علي هادي فرزند خود را بر تو رجحان مي نهد .
اين دو تن آن قدر وسوسه کردند تا ام الفضل - تحت تأثير حسادت قرار گرفت و در باطن از شوهر بزرگوار جوانش آزرده خاطر شد و به تحريک و تلقين معتصم و جعفر برادرش ، تسليم گرديد .
آنگاه اين دو فرد جنايتکار سمي کشنده در انگور وارد کردند و به خانه امام فرستاده تا سياه روي دو جهان ، ام الفضل ، آنها را به شوهرش بخوراند . ام الفضل طبق انگور را در برابر امام جواد (ع ) گذاشت ، و از انگورها تعريف و توصيف کرد و حضرت جواد (ع ) را به خوردن انگور وادار و در اين امر اصرار کرد .
امام جواد (ع ) مقداري از آن انگور را تناول فرمود . چيزي نگذشت آثار سم را در وجود خود احساس فرمود و درد و رنج شديدي بر آن حضرت عارض گشت .
ام الفضل سيه کار با ديدن آن حالت دردناک در شوهر جوان ، پشيمان و گريان شد ، اما پشيماني سودي نداشت .
حضرت جواد (ع ) فرمود : چرا گريه مي کني ؟ اکنون که مرا کشتي گريه تو سودي ندارد . بدان که خداوند متعال در اين چند روزه دنيا تو را به دردي مبتلا کند و به روزگاري بيفتي که نتواني از آن نجات بيابي . در مورد مسموم کردن حضرت جواد (ع ) قولهاي ديگري هم نقل شده است   .

دکتر حسن رحیمی «روشن » استاد یار دانشگاه بو علی سینا
.