چکیده: عدالت و عدالتخواهی از مشخصات بارز هویت ملی ایرانیان در طول تاریخ بوده است. عدالت و واژه مقابل آن تبعیض در عرصه اجتماعی نقش و تأثیر مهمی در كیستی و چیستی- هویت ما- داشته و دارد. از این رو بر آن هستیم در این مقاله بدون آنكه وارد مباحث نظری دستوپاگیر گردیم ضمن تعریف و عدالت جایگاه آن را در هویت ملی نشان دهیم و با این الگوی مشخص از هویت ایرانی به نقد و بررسی عملكرد دولت آقای دكتر احمدینژاد بپردازیم.
اشاره
عدالت و عدالتخواهی از مشخصات بارز هویت ملی ایرانیان در طول تاریخ بوده است، به ویژه بعد از اسلام كه عدالت و عدل یكی از اصول دین مقدس اسلام نیز لحاظ گردید. عدالت و واژه مقابل آن تبعیض در عرصه اجتماعی نقش و تأثیر مهمی در كیستی و چیستی- هویت ما- داشته و دارد. به ویژه آنكه در دوران جدید حیات ایران اسلامی عدالتجویی و عدالتخواهی در عرصههای سیاست داخلی و خارجی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از خواستهها و اهداف اصلی نهضت اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی (ره) و خطمشی اصلی نظام جمهوری اسلامی بوده و خواهد بود. از این رو بر آن هستیم در این مقاله بدون آنكه وارد مباحث نظری دستوپاگیر گردیم ضمن تعریف و عدالت جایگاه آن را در هویت ملی نشان دهیم و با این الگوی مشخص از هویت ایرانی به نقد و بررسی عملكرد دولت آقای دكتر احمدینژاد بپردازیم.
عدالت و هویت ملی
عدالت از مفاهیم محوری در دین مقدس اسلام است كه یك سر آن به خالق منتهی میشود و سر دیگر آن به مردم:
«عدالت در لغت به مفهوم گذاردن شیء در موضعش. از مفردات مشترك در علوم اسلامی كه دانشمندان مسلمان در هر یك از آنها پیرامون آن سخن گفتهاند و از واژههای مشتمل بر مفاهیم گسترده است. عدالت یا متعلق به اخلاق و افعال است یا تقسیم اموال، یا به معاملات و دادوستدها، یا به احكام و سیاستها مربوط میشود».(1)
متأسفانه در حوزه مفاهیم و تعاریف نظری در علوم سیاسی و اجتماعی با كاستی عمدهای مواجه هستیم كه پروفسور شاپور رواسانی به درستی به آن پرداخته است:
«نكتهی دیگر اینكه در بحثهایی كه راجع به هویت میشود این مشكل وجود دارد كه بعضی از فضلا فهرستی از آراء اجتماعی دانشمندان اروپایی را ارایه میدهند كه كار بسیار خوبی است امّا به این مسأله توجه نمیكنند كه در شرق نیز، حتی در دوران باستان، اندیشههای سیاسی- اجتماعی بسیار روشنی وجود داشتهاند. در مورد دانشمندان جهان اسلام میتوان یادآور شد كه در آثار فارابی، ابن مسكویه، ابن سینا، خواجه نصرالدین طوسی، جلالالدین دوانی و ابن خلدون آرای اقتصادی- اجتماعی بسیار مهم و جالبی عرضه شده است كه اگر ما به این آراء مراجعه كنیم، بسیاری از مشكلات جامعه خودمان را بهتر خواهیم شناخت. البته نمیتوانیم در این آراء راهحل معین و مشخصی برای مسائل و مشكلات امروزی بیابیم. زیرا شرایط و صورت مسأله تغییر كرده است، امّا این نظریات میتوانند برای ما راهنمای فكری خوبی باشد».
در عرصه تعاریف مفاهیم نظری علوم سیاسی و اجتماعی كه از اندیشمندان خارجی ترجمه می شود كاستی عمده آن عدم تطبیق با واقعیتهای جامعه ایرانی است:
«در اكثر بحثهایی كه در مورد هویت صورت میگیرد و صحبت از جامعهشناسان به میان میآید، متوجه میشویم كه این جامعهشناسان یا كسانی كه در مورد هویت از آنان نقلقول میشود. جامعهشناسانی از جوامع اروپایی و آمریكاییاند كه نظریاتشان درباره جامعه خودشان محكم است. در مورد آنها بحثی هم نداریم امّا به نظرم زمانی كه دربارهی ساختار هویت ملی در جامعه خودمان صحبت میكنیم، مناسبتر است كه پایههای آن را در بافت اقتصادی، اجتماعی و فكری جامعه خودمان جستجو كنیم و در جای دیگر دنبال آن نباشیم».(2)
با توجه به مطلب فوق به نظر میرسد برای بررسی نسبت هویت ملی و عدالت ارایه تعریف مختصری از هویت ملی برای فهم بیشتر لازم باشد. در جدیدترین اثری كه پیرامون هویت ملی انتشار یافته تعریف زیر ارائه گردیده است:
«هویت ملی از انواع هویت جمعی است و به معنای احساس همبستگی بزرگ ملی و قومی و آگاهی از آن و احساس وفاداری به آن و فداكاری در راه آن است. هویت ملی، مانند هویت فردی، جمعی در كشاكش تصور ما از دیگران شكل میگیرد. ایران در برابر انیران... بنابراین، خودآگاهی از «هستی ما» با آگاهی از «هستی دیگران» همراه است. «ما» و بیگانگان، دو روی یك سكهاند و یكی بدون دیگری بیمعنا است».(3)
عناصر مختلفی تشكیلدهنده هویت ملی عنوان شده است از جمله سرزمین مشترك، تاریخ مشترك، فرهنگ مشترك. در برخی پژوهشها «چهار دسته ارزشهای ملی، دینی، جامعهای و انسانی» عناصر تشكیلدهنده هویت ملی نام برده شدهاند.(4)
موضوع مهمی كه در بحث هویت ملی نبایستی نادیده گرفت هویت طبقاتی است. پروفسور رواسانی در تشریح این هویت كه ارتباط مستقیمی با بحث عدالت دارد. با بیانی صریح معتقد است:
«هویت طبقاتی یكی از عناصر سازنده هویت است. به دلیل اینكه زمانی كه منِ نوعی از خودم میپرسم كیستم و چیستم؟ آیا در مورد زندگی مادی خودم و راجع به شغلم فكر نمیكنم؟ آیا راجع به ظلم اقتصادی كه دیگران در حق من كردند یا ظلمی كه من به دیگران كردم فكر نمیكنم؟ آیا در مورد اینكه منِ نوعی كه درس خواندهام و جامعه به من كار نداده، فكر نمیكنم؟ بالاخره میخواهم چه كنم؟»
ایشان در ادامه به فرار مغزها از كشور پرداخته اضافه میكند:
«طبیعتاً دوست داریم در جامعهای زندگی كنیم كه همزبان باشیم و دوستان و همكلاسیها و اقوام خود را ببینیم و به جایی برویم كه فارسی بنویسیم و بخوانیم. امّا با شكم گرسنه، اگر گرسنه باشم، فرار میكنم و به جایی میروم كه حداقل زندگی مادیمان تأمین شود. در هر حال نمیتوان سلطه بخش مادی فرهنگ بر بخش معنوی آن را انكار كرد... من منكر بخش معنوی فرهنگ نیستم، امّا منظور من این است كه در بحث هویت، بخش مادی فرهنگ و تعلق طبقاتی را به عنوان یكی از عوامل سازنده هویت كنار نگذاریم».(5)
هویت ملی در واقع احساسی است كه یك فرد خود را به كلیتی سراسری متعلق میداند. با مباحثی كه طرح شد مشخص شد آسیبهایی این احساس درونی را با چالش مواجه میسازد كه یكی از مهمترین این آسیبها در بیان پروفسور شاپور رواسانی عدم توجه به لایه مادی فرهنگی هویت ملی است. در دین مقدس اسلام، در بیان معصومین علیهمالسلام به كرات با ارتباط مستقیم معاش (لایه مادی فرهنگی) و معاد (لایه معنوی فرهنگ) مواجه هستیم(6) كه پرداختن به این موضوع در متون دینی خود میتواند موضوع مفصلی برای پژوهش باشد. (7)
به عبارت دیگر میزان تحقق یا عدم تحقق عدالت اجتماعی، اقتصادی در یك جامعه تأثیر مستقیمی بر احساس تعلق ملی مردم آن جامعه خواهد داشت. با این نتیجهگیری مهم لازم است جایگاه عدالت در هویت ملی ملت ایران را هم در حد مقدور مورد بررسی قرار دهیم.
عدالت و هویت ایرانی
عدالت و عدالتدوستی از جمله مفاهیم فطری است كه در نهاد بشر به ودیعه گذاشته شده است. در دین مقدس اسلام هم یكی از اصول دین اعتقاد به عدالت الهی است. در هویت ملی ایرانی هم كه در درازنای تاریخ پرفراز و نشیب خود شكل گرفته است نقش این مؤلفه را به خوبی میتوان مشاهده كرد. اسلام آوردن ایرانیان و گرایش به اهل بیت پیامبر (ع) از مصادیق مهم و ارزشمند عدالتدوستی و عدالتجویی هویت ایرانی است، استاد شهید مطهری در علت تشیع ایرانیان نوشته است:
«حقیقت این است كه علت تشیع ایرانیان و علت مسلمان شامل نشان یك چیز است. ایرانی روح خود را با اسلام سازگار دید و گمگشته خویش را در اسلام یافت مردم ایرانیان كه طبعاً مردمی باهوش بودند و به علاوه سابقه فرهنگ و تمدن داشتند. بیش از هر ملت دیگر نسبت به اسلام شیفتگی نشان دادند به آن خدمت كردند. مردم ایران بیش از هر ملت دیگر به روح و معنی اسلام توجه داشتند، به همین دلیل توجه ایرانیان به خاندان رسالت از هر ملت دیگر بیشتر بود و تشیع در میان ایرانیان نفوذ بیشتری یافت».
استاد مطهری در ادامه به روح اسلام كه ایرانیان نزد خاندان رسالت یافتند میپردازد و به سیره مولای متقیان در اجرای عدالت میان موالی و اعراب اشاره میكند:
«یعنی ایرانیان روح اسلام و معنی اسلام را در نزد خاندان رسالت یافتند. فقط خاندان رسالت بودند كه پاسخگوی پرسشها و نیازهای واقعی روح ایرانیان بودند آن چیزی كه بیش از هر چیز دیگر روح تشنه ایرانی را به سوی اسلام میكشید عدل و مساوات اسلامی بود. ایرانی قرنها از این نظر محرومیت كشیده بود و انتظار چنین چیزی را داشت. ایرانیان میدیدند دستهای كه بدون هیچگونه تعصبی عدل و مساوات اسلامی را اجرا میكنند و نسبت به آنها بینهایت حساسیت دارند خاندان رسالتاند. خاندان رسالت پناهگاه عدل اسلامی، مخصوصاً از نظر مسلمانان غیرعرب بودند».(8)
دكتر پیروز مجتهدزاده در تأیید و تكمیل نظریات استاد شهید مطهری به موارد دیگری اشاره میكند و میگوید:
«هویت ایرانی دربرگیرنده مسأله عدل و عدالت است. بیجهت نیست كه ایران شیعه میشود. عدل جزء اصول دین او میشود. چنین گرایشی به عدل، زمینه فرهنگی پر كشش و پر ریشهای را میطلبد؛ چنین است كه وقتی اسلام به ایران میآید، چهره خاصی به خود میگیرد؛ نوعی مفهوم قومی ایرانی را در مركز موجودیت خودش معرفی میكند. میگوید اصول دین عبارتند از توحید، نبوت، عدل، امامت و معاد، این تصادفی نیست. این در قلمرو فرهنگی ایران ریشه دارد. چنین مفهومی در موجودیت هویتی ایرانی وجود داشته است. ایران خودش را در تشیع جلوه میدهد. همچنین از طریق اسلام دوباره در صحنه تمدن و فرهنگ حضور پیدا میكند. ایران از اسلام مفاهیم پرارزشی را گرفت. همچنین مسلمانان ارزشهای زیادی را از ایران به دست آوردند به آثار استاد شهید مطهری نگاه كنید چه چیزهایی را بیان میكند». (9)
به تصریح ایشان تحقق عدالت در جامعه ایران، مسأله فوقالعاده حساسی بوده است كه اهمیت آن به دلیل سابقه ایده و فكر عدل در هویت ملت ایران است و به گفته دیگر:
«ما باید در طول تاریخ شكلگیری هویت ملی خود را در عدالتجویی خودمان بجوئیم... كشور ما شیعه است و عدل از اصول دین اوست و راه ظهور عدل نیز از طریق حاكمیت قانون میگذرد. مسأله حاكمیت قانون و تساوی انسانها در برابر آن مسأله بسیار پراهمیت است. ما باید دریابیم كه مسأله عدل و دادگری نهتنها از اصول دین، بلكه از اصول هویت ملی ما نیز به حساب میآید. موجودیت هویت ملی ما متكی به هویتِ فرهنگی و تاریخیای است كه در طول تاریخ شكل میگیرد». (10)
اگر بخواهیم از مطالب پیشگفته نتیجهای بگیریم میتوان گفت: عدالت، عدالتجویی بخشی از هویت ملی ایرانی ما و بخش مهمی از خواسته انقلاب اسلامی ما است كه مساعی نظام جمهوری اسلامی از بدو تأسیس آن محقق ساختن آن است.
عدالت از منظر حضرت امام (ره)وقانون اساسی
عدالت و عدالتخواهی از جمله مطالبات مردم مسلمان ایران در نهضت اسلامی به رهبری حضرت امام مطرح است. در پیامها و اظهارات رهبر كبیر انقلاب اسلامی چه در دوران انقلاب و چه بعد از تشكیل نظام مقدس جمهوری اسلامی این دغدغه اصیل اسلامی به وضوح قابل مشاهده است، به عنوان نمونه در 24 بهمن 1356 در پیام خود خطاب به مبارزان مسلمان اعلام داشتند:
«اینجانب با كمال تواضع دست خود را به طرف تمام جناحها كه در خدمت اسلام هستند دراز میكنم و از همه استمداد میكنم كه با همپیوستگی همهجانبه در راه بسط عدالت اسلامی كه یگانه راه سعادت ملت است، كوشا باشند...» (11)
حضرت ایشان در جای دیگری بعد از انقلاب فرمودهاند:
«همه زحمت انبیا برای این بود كه یك عدالت اجتماعی درست بكنند برای بشر در اجتماع و یك عدالت باطنی درست كنند برای انسان در انفراد. زحمتهای انبیا برای این بود». (12)
امام خمینی مقصد پیامبران را اجرای عدالت میداند كه مبعوث شدهاند تا مستمندان را بسیج كنند و تا غارتگران را سر جای خودشان بنشانند و عدالت اجتماعی را محقق كنند. (13) از منظر ایشان كه ترجمان اسلام راستین است مهمترین ویژگی اسلام عدالت است؛ حضرت امام در یك سخنرانی مهم عدالت را از اركان سیاسی نظام جمهوری اسلامی مطرح كردهاند:
«ما عدالت اسلامی را میخواهیم در این مملكت برقرار كنیم. اسلامی كه راضی نمیشود حتی به یك زن یهودی كه در پناه اسلام است تعدی بشود. اسلامی كه حضرت امیر- سلامالله علیه- میفرماید برای چنانچه بمیریم ملامتی نیست، كه لشكر مخالف آمده است فلان زن یهودیهای كه معاهد بوده است خلخال را از پایش درآورده است. ما یك همچو اسلامی كه عدالت باشد در آن، اسلامی كه در آن ظلم هیچ نباشد، اسلامی كه آن شخص اولش با آن فرد آخر همه در سواء مقابل قانون باشند در اسلام آن چیزی كه حكومت میكند یك چیز است و آن قانون الهی. پیغمبر اكرم هم به همان عمل میكرده است؛ خلفای او هم به همان عمل میكردند؛ حالا هم ما موظفیم كه به همان عمل كنیم. قانون حكومت میكند شخص هیچ حكومتی ندارد. آن شخص ولو رسول خدا باشد ولو خلیفه رسول خدا باشد، شخص مطرح نیست در اسلام». (14)
تجلی این خواسته را در قانون اساسی میتوان دید. در بند نهم اصل سوم قانون اساسی قید شده است:
« رفع تبعیضاتِ ناروا و ایجاد امكانات عادلانه برای همه، در تمام زمینههای مادی و معنوی ». (15)
و یا در بند دوازدهم « پیریزی اقتصادی صحیح و عادلانه بر طبق ضوابط اسلامی جهت رفاه و رفع فقر و برطرف ساختن هر نه محرومیت در زمینههای تغذیه و مسكن و كار و بهداشت و تعمیم بیمه » (16) و یا در متن سوگندنامه رئیسجمهوری یكی از موارد سوگند « ترویج دین و اخلاق پشتیبانی از حق، و گسترش عدالت » برای خدمت به مردم و اعتلای كشور عنوان گردیده است. (17)
دولتهای بعد از جنگ تحمیلی
یكی از اهداف مهم انقلاب اسلامی تحقق عدالت در عرصههای گوناگون بود. علیرغم ادعاهای رژیم پهلوی كه خود را در آستانه تمدن بزرگ میپنداشت به غیر از چند شهر بزرگ اغلب شهرستانها و روستاها از داشتن حداقل امكانات محروم بودند. تأسیس جهادسازندگی جهت رفع محرومیت از مناطق محروم از اولین نهادهای انقلابی بود متأسفانه تحمیل جنگ هشت ساله به جمهوری اسلامی موقعیتی مناسب برای رفع محرومیتهای مناطق محروم كشور را فراهم نیاورد. گرچه در طول دوران دفاع مقدس جهادسازندگی به فعالیت خود در روستاها مشغول بود. بعد از پایان دفاع مقدس، دوران سازندگی آغاز گردید متأسفانه عدم استفادهی مناسب از مدیران دفاع مقدس در مدیریت سازندگی، كشور باعث گردید برنامههایی طرح و اجرا گردد كه نتایج آن در بلندمدت قابل بهرهبرداری بود. در همین دوره گروهی از تحصیلكردگان عمدتاً آمریكا در مدیریت كشور ظاهر شدند كه نگرش متمایل به سرمایهداری داشتند كه در عرصه عمل نتوانستند رضایت مردم انقلابی را فراهم آوردند.
در دوران هشت ساله بعدی هم اصلاح و اصلاحطلبی مد روز گردید و گروههایی دانسته و ندانسته تحت این نام و عنوان به تخریب مبانی هویتی نظام جمهوری اسلامی پرداختند.
در مقطع بعد از جنگ تحمیلی تا انتخاب آقای دكتر احمدینژاد به ریاست جمهوری به دلایل و علل گوناگون دغدغه اصلی دولت رفع محرومیت از مناطق مختلف –بسط عدالت- نگردید. در كنار این نقیصه سوءاستفادهی گروههای سیاسی از اقوام برای رسیدن به قدرت سیاسی، مطالبات به حق و بعضاً به ناحقی را در مناطق محروم كشور ایجاد كرد. توسعهنیافتگی این مناطق از یك طرف و مشكلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در این مناطق زمینه مناسبی را برای سوءاستفادهی دشمنان ایران فراهم آورد. به عبارت دیگرعدم توجه كافی به توسعه مناطق محروم از سوی دولتهای بعد از جنگ وجود محرومیتهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سوءاستفادهی از مطالبات بر حق این مناطق از سوی گروههای سیاسی به ویژه گروههای موسوم به دومخردادی و برنامههای كارشناسیشده و گستردهی عوامل خارجی زمینه را فراهم ساخته بود تا این احساس عیان گردد كه دولت و نظام جمهوری اسلامی مردم این مناطق فراموش كرده است بودجههای عمرانی و سرمایهای كل ایران به اصفهان و كرمان و یزد و تهران اختصاص مییابد.
عوامل خارجی علاوه بر شبكههای ماهوارهای و سایتهای اینترنتی بانفوذ در نشریات محلی مناطق مرزی این تلقی را با شدت بیشتری تبلیغ و ترویج میكردند ضمن آنكه نشریات دانشجویی هم این نگرش منفی نسبت به نظام مقدس را در بین نخبگان و دانشجویان در دانشگاهها با شدت بیشتری تبلیغ میكرد. ایجاد و گسترش احساس تبعیض و ستم توسط دولت كه شكل بیرونی نظام جمهوری اسلامی است مهمترین آسیبی است كه میتواند هویت ملی و احساس مشترك مردم نسبت به ایران و حاكمیت آن را به چالش بكشاند.
در چنین شرایطی بود كه دكتر احمدینژاد با تشخیص درست از وضعیت ایران به ویژه مناطق محروم عدالت را محور اقدامات خود قرار دادند. القای ناكارآمدی نظام مهمترین وجه تبلیغاتی دشمنان ایران به اشكال مختلف دنبال میشود كه شواهد مثال آن در عدم تحقق عدالت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محرومیت مناطق جستجو و با بزرگنمایی مطرح میشود. گرچه هیچگاه نظام جمهوری اسلامی و یا هر نظام سیاسی دیگر كه خواهان بقا است نمیتواند توجه ویژهای به عدالت نداشته باشد در شرایط كشور گام برداشتن عملی در تحقق عدالت نیاز ضروری و عمومی جامعه ایران بود كه در انتخابات نهم دورهی ریاست جمهوری خود را عیان ساخت. به عبارت دیگر ضرورت تاریخی و خواست عمومی مردم مسلمان ایران كه ریشه در هویت اصیل اسلامی ایرانی - عدالتخواهی و عدالتجویی- دارد در این انتخابات متجلی گردید.
دولت نهم و عدالت
در برنامههای دولت نهم عدالت مهمی دارد. در دو سال گذشته دولت نهم طی مصوبات و اقدامات خود بسترسازی برای تحقق عدالت را به عنوان ركنی اصیل مورد توجه قرار داده است.(18) دولت نهم در طی دو سال گذشته در عرصههای گوناگون فعالیتهایی داشته است كه پرداختن به آنها در حوصله این بحث نیست لیكن سفرهای استانی دولت نهم ارتباط مستقیمی با تحقق عدالت و هویت ملی دارد از این رو این موضوع را در حد مقدور مورد بررسی قرار میدهیم:
«دولت در راستای تمركززدایی و برای بررسی مشكلات و مسایل استانهای كشور از 18/8/1384 اولین سفر استانی را با اولویت استانهای محروم شروع كرد. با انجام این سفرها، اعضای هیأت دولت از نزدیك مسایل و مشكلات استان را در حوزههای كاری ملاحظه میكنند و نسبت به رفع مشكلات تصمیم مقتضی را اخذ مینمایند. در این دور از سفرها، رئیسجمهور و هیأت دولت به بیش از 336 شهرستان در 30 استان سفر كرده و بالغ بر 6 هزار مصوبه برای عمران، آبادانی و سرعت بخشیدن به پیشرفت و حل مشكلات مردم به تصویب رساندند». (19)
مهمترین ویژگی این سفرها تسریع در اجرایی شدن طرحهای عمرانی، توزیع عادلانه اعتبارات با توجه به نیاز مناطق، هدفمند نمودن مدیریت استراتژیك در سطح كشور برای عدالتگستری میباشد:
«در انتخاب و تصویب پروژههای استانی، اهتمام دولت به محرومیتزدایی و اشتغالزدایی و ارتقاء سطح تسهیلات و امكانات رفاهی، تأمین نیازمندیهای بهداشتی و آموزشی و ارتقاء سطح زندگی مرزنشینان بوده [است]». (20)
سفرهای استانی رئیسجمهور و هیأت دولت دو دسته مخالف و منتقد داشت: نخست بدنه نظام بوروكراسی دولت كه در چرخهای روزمره گرفتار است، دوم كسانی كه از تحقق خواستههای بر حق مردم در مناطق محروم برنمیتابند. پرواضح است بردن امكانات رفاهی، ورزشی، بهداشتی، اقتصادی، فرهنگی به مناطق مردم كشور ضمن ایجاد اشتغال به توسعه این مناطق منجرخواهد گردید. تا توسعه مناطق محروم و ایجاد رونق اقتصادی از مهاجرت به مراكز استانها جلوگیری خواهد گردید و مشكلات دولت كه پیآمد مهاجرتهای گسترده به تهران و سایر شهرهای بزرگ بوده كمتر خواهد گردید.
با چنین رویكردی توسعه و تحقق عدالت در ابعاد مختلف دستآورد مهمتری دارد آن تقویت و افزایش روحیه ملی و تعلق به نظام وانقلاب در آحاد مردم است.
آسیبشناسی
حركتی كه در ابعاد مختلف با هدف بسط عدالت آغاز گردیده است و راه خود برای نیل به كمال مطلوب با موانعی مواجه است. شناخت موانع و كاستیها میتواند كمك مؤثری به دستاندركاران امر باشد. آنچه كه در ادامه به آن میپردازیم بررسی موردی در مورد آذربایجان است كه با قدری تساهل و تسامح میتوان به سایر نواحی هم بسط داد.
در مناطق مختلف آذربایجان طی دو سال گذشته شاهد رونق و شكوفایی شهرها و روستاها هستیم تا جایی كه از برخی روستاها كه مهاجرتفرست بودند مهاجرت معكوس به روستا هم صورت گرفته است.** مسأله مهم و حیاتی در سفرهای استانی پیگیری مصوبات و عملیاتی كردن آنها میباشد از این رو به نظر میرسد به آسیبهای سفرهای استانی در تحقق عدالت بپردازیم:
1- به نظر میرسد شخصیت، منش و كردار استانداران و نمایندگان نظام جمهوری اسلامی در استانها نقش مهمی در تحقق عدالت در مناطق مختلف دارد. وجود چهرههایی كه هم به لحاظ مدیریت و هم تعهد همگام و همقدم با دولتمردان به ویژه رئیسجمهوری در مدیریت استانها توانسته است شتاب شایستهای به توسعه مناطق محروم بدهد در مقابل مدیران ضعیف تأثیر معكوس گذاشتهاند. به عنوان مثال استاندار اردبیل آقای نیكزاد هر ماه از تمامی پروژههای در دست انجام در استان بازدید مینماید و پیگیر پیشرفت كار آنها است. طبیعی است با چنین پیگیریها و نظارتی شاهد موفقیت دولت جمهوری اسلامی در این منطقه در تحقق عدالت خواهیم بود. در مقابل برخی مدیران میانی نالایق را هم میتوان دید.*** در مقابل عملكرد ضعیف خود را چنین توجیه میكنند كه «از تهران نمیگذارند كار كنیم».
2- كاستی دوم اطلاعرسانی شایستهای از خدمات و اقدامات دولت چه در صداوسیما و چه در مطبوعات محلی و سراسری و چه در سطح شهرها صورت نمیگیرد. به نظر میرسد اگر اطلاعرسانی پیگیرانهای از اقدامات و فعالیتهای دولت انجام نگیرد، علیرغم خدمات عملی دولت در افكار عمومی و اذهان مردم همان تصور قبلی باقی بماند. از طرف دیگر با درگیر شدن مطبوعات، صداوسیما و افكار عمومی با روند اقدامات دولت و پیگیری پروژههای مصوب موانع احتمالی به زودی كشف و مرتفعخواهد گردید. متأسفانه اطلاعرسانی از خدمات و اقدامات دولت به هفته دولت اختصاص دارد كه آن هم تحتالشعاع اخبار و گزارشهای متعدد میشود.
3- علاوه بر وظیفه دولت كه میبایست عدالت را در مناطق محروم بگستراند مردم، معتمدان محلی و نخبگان هم وظیفهای دارند شایسته است در هر شهر و یا استان معتمدان محلی و مردمی سازماندهی شوند و ایشان بر اساس نیازهای محل، كاستیها را به مراجع ذیصلاح اطلاع دهند در واقع معتمدان محلی میتوانند یار و همكار صدیق دولت در كشف و حل مشكلات و رفع موانع تحقق عدالت گردند. چهبسا در نظام اداری و بروكراتیك ادارات انتظاری چنین غیرممكن است.
4- به نظر میرسد ابعاد و زوایای سفرهای استانی منش و كردار رئیسجمهور و هیأتوزیران به خوبی در رسانهها منعكس نمیشود. شاید دلیل عمده آن پرهیز از خودنمایی و تظاهر قلمداد گردد علیرغم این اگر چنین منش و كردار عملی عدالتمحورانه به فرهنگ عمومی در جامعه و دولت و مدیران تبدیل نگردد چهبسا با تغییر دولت كردار دولتمردان بعدی هم تغییر نماید و همان اشرافیت نوجاهلی تجدید شود در فرصت و موقعیتی كه برای نیروهای اصولگر پیش آمده است با استفاده از واقعیتهای موجود و نه نه اغراغ و تملق. بایستی الگوسازی از دولتمردان خدوم ارایه شود، الگوهایی كه مطابق با میزان عدل اسلامی هستند. میبایست تلاش شبانهروزی، فعالیتهای همهجانبه حتی نحوه تغذیه و اسكان و استراحت رئیسجمهور و وزراء در معرض اطلاع و نقد و بررسی قرار گیرد. مسلماً اطلاع مردم از زحمات شبانهروزی مسؤولین در تقویت و حفاظت از هویت ملی مؤثر خواهد بود. البته این اطلاعرسانی به اشكال مختلف میتواند صورت گیرد كه برترین شكل آن سپردن كار به صداوسیما میباشد.
5- موضوع بسیار مهم و حیاتی كه هم به عدالت مرتبط است و هم به هویت ملی نحوه گزینش و جذب دانشجو در مراكز دانشگاهی است. متأسفانه طی چند سال اخیر گزینش و جذب دانشجو در كشور به سمت محلیگرایی سوق كرده است. توجیه مسؤولان برای این خطمشی وضعیت دانشجویان دختر شهرستانی و آسیبهایی كه متوجه ایشان است می باشد. در حالی كه ادامه این خطمشی در كنار جذب سرباز و پاسدار بومی و خدمت در محل سكونت، مسؤولین بومی... در درازمدت به تجزیه ایران منجر خواهد گردید. انتقاد اصلی بر این روش آن است كه با عدالت و عدالتمحوری تطبیق ندارد. دانشجویان مستعد و نخبه مناطق محروم چرا نبایستی در دانشگاههای مناطق برخوردار تحصیل نمایند؟. پذیرش دانشجو در محل سكونت خود گرچه به لحاظ اقتصادی مشكلات دانشجویان و دولت را كاهش میدهد امّا از طرف دیگر موجب میگردد دانشجویان مستعد مناطق محروم در فقر علمی محیط بازتولید فقر علمی كنند؛ ارتباط و روابط آشنایی و پیوند نخبگان مناطق مختلف با هم از بین برود و مهمتر از همه نظام جمهوری اسلامی از نخبگان محلی كه بخش قابل توجهی از بدنه نظام را قبلاً تشكیل میدادند محروم شود. زیرا دانشجویان مستعد مناطق محروم در منطقه محروم خود پذیرش میشوند امكانات مناسب برای رشد و شكوفایی آنها در آن مناطق فراهم نیست با این وضعیت نیروی نخبهای كه میبایست جایگزین نیروهای قدیمی شود وارد بدنه نظام در عرصههای گوناگون نمیشوند. از طرف دیگر دانشجویانی كه از زادگاه خود خارج نشدهاند از مناطق مختلف ایران و مردم آن درك و شناخت ندارند چه تصوری از ایران و هویت ملی میتوانند داشته باشند؟
به نظر میرسد برای رفع این نقیصه میبایست عدالت را محقق ساخت و پذیرش دانشجو در سراسر دانشگاهها با دانشجویان ممتاز بدون توجه به بومی و غیربومی آن گرداند. همزمان با بسط عدالت فرهنگی و علمی سطح دانشگاههای مناطق محروم را به سطح مورد قبول رساند در این وضعیت نیز از منظر شناخت مردم سایر نواحی ایران بومیگردانی به نفع دولت و نظام جمهوری اسلامی نیست البته با توجه به مقتضیات جامعه میتوان دانشجویان دختر را از این امر مستثنی كرد.
* پژوهشگر تاریخ و فرهنگ معاصر آذربایجان، مدیر بخش تدوین اسناد و تاریخ شفاهی مركز اسناد انقلاب اسلامی
mirkohy@yahoo.com
--------------------------------------------------------------------------------------
یادداشتها:
1. دایرﺓالمعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر حاج سید جوادی، بهاءالدین خرمشاهی، كامران فانی، ج 11، تهران، نشر شهید حجتی، 1384، ص 171. (مدخل عدالت)
2. «تعامل فرهنگ و هویت ملی» گفتگو با پروفسور شاپور رواسانی، گفتارهایی درباره هویت ملی در ایران، به كوشش داود میر محمدی ، تهران، مؤسسه مطالعات ملی، 1383، ص 112.
3. یحیی فوزی تویسركانی، امام خمینی (ره) و هویت ملی، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی، 1385، صص 60- 59.
4. همان، ص 61.
5. رواسانی، پیشین، ص 121.
6. لا معاشه له لا معادله.
7. برای مطالعه عدل در كلام مولای متقیان ر ك به: عبدالمجید معادیخواه، فرهنگ آفتاب، تهران، نشر ذره، چاپ دوم، 1384، صص 3618- 3603.
8. مرتضی مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، قم، انتشارات صدرا، چاپ دهم، 1359، صص 138- 137.
9. «جایگاه روحیه عدالتخواهی در هویت ملی ایرانیان» گفتگو با دكتر پیروز مجتهدزاده، گفتارهایی درباره هویت ملی در ایران، ، تهران، مؤسسه پیشین ص 232.
10. همان، ص 233.
11. وحدت از دیدگاه امام خمینی (ره)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ دوم 1378، ص 223.
12. عدالت در نظام اسلامی، گزیدهای از كلام و اندیشه امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ دوم، 1383، ص 11.
13. همان، ص 12.
14. عدالت در نظلم اسلامی، پیشین، صص 19- 18.
15. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، همراه با فهرست موضوعی، به اهتمام حمید حسنی، تهران، انتشارات روزنه، 1380، ص 19.
16. همان، ص 20.
17. همان، ص 55.
18. خلاصه گزارش عملكرد 2 ساله دولت (شهریور 84 تا شهریور 86) تهیه و تدوین حوزه مشاوران جوان ریاست جمهوری، تهران، ریاستجمهوری، 1386، ص 30.
19. همان، ص 59.
20. همان.
** مطالب این قسمت از مشاهدات حضوری نگارنده میباشد كه در شهرهای مختلف آذربایجان رفتوآمد دارم از جمله طی دو سال گذشته مهاجرتی از روستای رازلیق سراب به تهران صورت نگرفته بلكه با رونق كشاورزی در این روستا چندین خانوار به زادگاه خود بازگشتهاند. اكثر امكاناتی كه در تهران وجود دارد به این روستا رفته است. گاز، تلفن، برق، آب...
***یكی از انقلابیون اردبیلی به نام موسی اصغرزاده كه هنرمند ذوالفنونی هم میباشد حدود 10 سال است پیرامون فرهنگ اردبیل و آداب و رسوم مذهبی منطقه كتاب بسیار ارزشمندی آماده انتشار نموده است هنوز ادارهی ارشاد اسلامی اردبیل هیچ اقدامی جهت چاپ آن نكرده است. در حالی كه این اداره تاكنون چندین جشنوارهی تئاتر و موسیقی با هزینههای زیاد برگزار كرده است.