ایران و قطر، مناسبات پایدار در منطقه پر تنش

به گزارش بولتن نیوز، پیوندهای مشترک در سالهای اخیر موجب شده در مقاطعی که دو کشور تحت فشار بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای قرار گرفته اند، با حمایت از منافع مشترک، یکدیگر را یاری کنند.
زمانی که عربستان، امارات، بحرین و مصر با فشار به قطر سعی در به زانو درآوردن این کشور و تمکین در مقابل خواست های خود داشتند، ایران با گشودن مرزهای خود به روی قطر، مانع از انجام نیات آنها شد . دولت قطر هم در سالهای اخیر که عربستان و امارات برای ضربه زدن به ایران با آمریکا همداستان شده اند، همواره از گفت و گو با ایران برای حل بحران های منطقه ای حمایت کرده است.
اگر تنش بین اعضای شورای همکاری خلیج فارس که منجر به قطع روابط بین قطر از یک سو و عربستان ، امارات و بحرین از سوی دیگر را به عنوان نقطه عطفی در روابط ایران و قطر در نظر بگیریم، روابط تهران – دوحه را می توان به دو دوره قبل و بعد از تنش، تقسیم کرد.

** پیش از تنش ، همکاریهای متقابل
پس از پایان جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه ایران، قطر به عنوان تنها کشور منطقه در سال 1369 رسما اجرای قرارداد حسن همجواری بین ایران و عراق را مورد تایید قرار داد و با وجودی که تمامی بیانیه های شورای همکاری خلیج فارس درباره حمایت از ادعای امارات بر جزایر سه گانه ایرانی در خلیج فارس را امضا کردند، اما هرگز به صورت مستقل از این ادعا حمات نکرده و در عمل همسویی با آن نداشته است .
قطر همراه با عمان و کویت همواره روابط گرم تری نسبت به امارات، بحرین و عربستان در شورای همکاری خلیج فارس با ایران داشته است. رفت و آمدهای دیپلماتیک میان دو طرف برقرار بوده و در زمان میزبانی بیست و هشتمین اجلاس سران شورای همکاری خلیج فارس در 3 دسامبر 2007 ( 12 آذر 86) ، این کشور برای اولین بار در تاریخ شورای همکاری از رئیس جمهوری وقت ایران برای شرکت در این نشست دعوت به عمل آورد.
اسفند ماه 1388 دو کشور قرارداد همکاریهای امنیتی در 12 ماده امضا کردند که بر اساس آن همکاری ها در زمینه های مبارزه با مواد مخدر ، قاچاق کالا ، مبارزه با جعل اوراق بهادار و اسناد مسافرتی ، مقابله با پولشویی و فعالیت های غیر قانونی ، مبارزه با جرایم سازمان یافته فرا ملی و همچنین همکاری های مرزی گسترش یافت . امضای این قرارداد مقارن با زمانی بود که بر اساس اسناد 'ویکی لیکس'، عربستان در صدد تشویق آمریکا به حمله نظامی به ایران بود .
قطر در جریان تبلیغات سوء غرب علیه فعالیت های هسته ای صلح آمیز جمهوری اسلامی ایران هم به عنوان عضو غیر دائم شورای امنیت سازمان ملل به پیش نویس اولین قطعنامه شورا علیه تهران رای منفی داد، هر چند این اقدام در موارد بعدی به دلیل فشارهای آمریکا تکرار نشد.
دو کشور در 'اوپک' و مجمع کشورهای صادر کننده گاز هم همکاریهای مشترک و خوبی دارند. ایران و قطر عمده صادرکننده نفت، هر دو عضو سازمان تولید کنندگان نفت (اوپک) هستند، اما روابط دو کشور در این سازمان هم تابعی از سیاست‌های کلان آنها بوده است.
مجمع کشورهای صادرکننده گاز - طرحی که رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران مبتکر تشکیل آن با هدف تنظیم و کنترل قیمت گاز طبیعی در جهان بوده است - با حمایت قطر و پشتیبانی روسیه تشکیل شد. دو کشور ایران و قطر گرچه رقیب یکدیگر در صادرات گاز طبیعی محسوب می شوند و در مواردی در میادین مشترک انرژی اختلافاتی داشته اند، اما از ایجاد ساختار تازه ای که یادآور اوپک (کشورهای صادرکننده نفت) باشد، حمایت کردند و توانستند آن را تشکیل دهند. گرچه طراح اصلی این سازمان ایران بود، اما میزبانی از دبیرخانه دائمی آن به دوحه پایتخت قطر رسید. دبیر کل این سازمان هم در حال حاضر یک روسی است.
همکاریهای متقابل ایران و قطر در زمینه های مختلف به معنی نبود اختلاف میان دو کشور نیست، این دو در خصوص مسایل منطقه ای از جمله اوضاع در سوریه و عراق و ترتیبات امنیتی در منطقه دیدگاههای متفاوتی دارند، اما در عین حال هر دو دولت معتقدند که اختلافات با گفت وگو حل خواهد شد و در صورت همگرایی کشورهای منطقه، مشکلات حل می شود.
از سوی دیگر هدف جمهوری اسلامی از پیشنهاد 'بازمهندسی منطقه'، آن است که ضمن احترام به اختلاف نظرها، منافع مشترک همه کشورهای منطقه تأمین شود، زیرا مبنای این بازمهندسی پیشگیری از تحکم کشورهای نیرومند بر کشورهای دیگر است. به این ترتیب، کشورهای کوچک منطقه اجازه مشارکت در مسائل آن را می یابند و می توانند منافع خود را حفظ کنند.
تهران اعتقاد دارد، امنیت مشترک با همسایگان مبتنی بر پایبندی به اصول مشترکی است که اسناد سازمان ملل آن را مشخص می کند، اصولی مانند حاکمیت، خودداری از تهدید و زور، حل بحران ها به شکل مسالمت آمیز، احترام به حاکمیت کشورها و حفظ اراضی و حریم مرزهایشان، خودداری از دخالت در امور داخلی کشورها و حق تعیین سرنوشت.

** روابط دو کشور در یک سال گذشته
آمریکا بارها گفته است، اختلاف میان اعضای شورای همکاری خلیج فارس، برنامه های این کشور را در منطقه برای مقابله با ایران با شکست مواجه کرده است. در واقع دولت ترامپ همواره و به درستی وجود جمهوری اسلامی ایران را عامل اصلی شکست و خنثی سازی طرح های خود برای منطقه ارزیابی کرده است.
بیان این واقعیت که جمهوری اسلامی ایران همواره با اتخاذ سیاست های درست در منطقه و جهان اهداف طمعکارانه سیاست های آمریکا را بر ملا کرده، در این مقال نمی گنجد، اما در مورد نقش ایران در ناکامی طرحی که برای قطر برنامه ریزی شده بود، به نکاتی اشاره می شود:
پس از اعدام 'شیخ نمر النمر' روحانی برجسته شیعه عربستان از سوی رژیم سعودی در سال 94 و تعرض عده ای به نهادهای دیپلماتیک این کشور در تهران و مشهد، ریاض به طور یک جانبه تمامی روابط خود را با جمهوری اسلامی ایران قطع کرد.
دولت قطر هم در چارچوب تعهداتش به شورای همکاری خلیج فارس با محکوم کردن تعرض به مراکز دیپلماتیک عربستان سفیر خود را از تهران فراخواند. اگرچه 18 ماه بعد و پس از پی بردن به نیات رژیم سعودی سفیر خود را به تهران بازگرداند.
روی کار آمدن ترامپ رییس جمهوری آمریکا جان تازه ای به ماجراجویی های حاکمان جدید عربستان بخشید. به ویژه پس از آن که ترامپ اولین سفر خارجی (مارس 2017) خود را به ریاض اختصاص داد، اعتماد بن نفس 'ملک سلمان' افزایش یافت.
سلمان که با حمایت ترامپ خود را حاکم بلامنازع جهان عرب می دید، به منظور صاف کردن حساب های قدیمی اعمال این حاکمیت را از شورای همکاری خلیج فارس شروع کرد.
رژیم سعودی، انتشار یک فایل صوتی را که در آن امیر قطر از جمهوری اسلامی ایران به عنوان قدرت منطقه و از جنبش های 'حماس' و 'حزب الله' به عنوان نمادهای مقاومت یاد کرده بود، بهانه قرار داد و با فشار بر هیپیمانانش روابط با قطر را قطع کردند و مرزهای زمینی ، دریایی و هوایی را هم بستند و با تهدید قطر بر طبل جنگ و تصرف این کشور کوبیدند.
آن ها شروط 12 گانه ای برای از سرگیری روابط تعیین کردند که پذیرش هر کدام از بندهای آن به معنی نادیده انگاشتن حاکمیت قطر بود.
عربستان و همپیمانانش به تحریم هم بسنده نکرده و طی یک سالی که از بروز تنش گذشته، دست به اقدامات متعددی از جمله نقض حریم هوایی، دستکاری در معاملات برای کاهش ارزش پول ملی قطر و حتی تلاش برای گرفتن میزبانی جام جهانی 2022 از این کشور زده اند.
عربستان و امارات حتی با استخدام افراد در کنفرانس ها و مجامع بین المللی سعی در تخریب چهره قطر در مجامع جهانی داشته اند.
بر اساس طرح جدید دولت ریاض، تنها مرز زمینی قطر بسته شده و این کشور به جزیره ای تبدیل می شود که یک پایگاه نظامی سعودی را در همسایگی خود خواهد داشت.
حتی اگر رابطه قطر و ریاض عادی شود، دوحه رفتار خصمانه همسایگان عربش را که ریاض در آن نقش محوری ایفا کرد، فراموش نخواهد کرد. دوحه درسی آموخت که چنین رفتاری هر زمان دیگر امکان تکرار مجدد دارد.
در این شرایط سخت تنها کشوری که تلاش نکرد از اختلافات سیاسی برای سختی دادن به مردم قطر استفاده کند ، جمهوری اسلامی ایران بود.
ایران با وجودی که دوحه سفیرش را در حمایت از عربستان از تهران فراخوانده بود، بدون درنگ تمامی امکانات لازم به ویژه بنادر خود را برای گسیل مواد غذایی در اختیار این کشور قرار داد و حریم هوایی ایران را برای پرواز هواپیماهای قطر باز کرد.
این موضوع همواره مورد تاکید مسئولان قطری قرار گرفته است.
چندی پیش وزیر شهرداری و محیط زیست قطر در حاشیه نمایشگاه کشاورزی قطر ضمن یادآوری آن دوران سخت، گفت: در حالی تحریم شدیم که از مجموع 22 میلیارد دلار واردات قطر 20 میلیارد دلار آن از طریق امارات و عربستان صورت می گرفت. مردم قطر هیچگاه کمک های ایران به خود را در شرایط دشوار فراموش نخواهند کرد .
ایران حریم هوایی خود را به روی هواپیماهای قطری و همچنین کلیه خطوط هوایی دنیا گشود که قصد فرود یا برخاستن از فرودگاه دوحه را داشتند، ایران همچنین حریم آبی خود را برای عبور کالاهای ایرانی و جهانی و رسیدن آنها به قطر باز کرد .
'احمد جعفری' مدیر شرکت هواپیمایی 'ایران ایر' در دوحه در این زمینه به ایرنا گفت: از اولین شب بروز شرایط جدید برای مردم قطر، شرکت ایران ایر با انجام پروازهای فوق العاده ارسال کالاهای مورد نیاز به این کشور را آغاز کرد.
وی افزود: به این منظور و در کمترین زمان ممکن، شرکت یک فروند هواپیمای باری 'بوئینگ 747 ' با ظرفیت 100 تن آماده کرد. این هواپیما روزانه یک تا دو بار از تهران و شیراز اقدام به ارسال کالاهای اساسی مردم قطر به ویژه مواد غذایی کرد.
مدیر ایران ایر در دوحه اضافه کرد: هواپیمای باری ایران طی 17 روز در مجموع 22 بار به دوحه پرواز کرد و پس از آنکه شرایط به حالت عادی بازگشت ، پرواز آن متوقف گردید.
از بعد سیاسی نیز، تهران نه تنها از وجود اختلاف اعضای شورای همکاری خلیج فارس استفاده نکرد که همواره خواهان تقویت روابط تمامی کشورهای این حوزه برای حفظ امنیت و برقراری صلح در منطقه بود.
رایزنی های سیاسی میان رهبران دو کشور هم طی یک سال گذشته وجود داشته است .
در آخرین مورد 17 ماه می 2018 میلادی (27 اردیبهشت 97 ) در اولین روز از ماه مبارک رمضان حجت الاسلام و المسلمین 'حسن روحانی' در تماس تلفنی 'شیخ تمیم بن حمد آل ثانی' امیر قطر با وی، با تبریک حلول ماه مبارک رمضان به دولت و ملت قطر، گفت: جمهوری اسلامی محاصره دولت و ملت قطر را اقدامی نادرست و ناعادلانه دانسته و از توسعه مناسبات و همکاری‌ها با قطر به عنوان کشوری دوست و همسایه‌ استقبال می کند.
رئیس جمهوری با بیان اینکه دولت و ملت ایران در شرایط گوناگون در کنار دولت و ملت قطر بوده و خواهد بود، از برگزاری اجلاس کمیسیون مشترک همکاری های دو کشور در راستای توسعه همه جانبه روابط استقبال کرد.
روحانی با بیان اینکه راهی برای حل اختلافات جز گفت وگو وجود ندارد، افزود: ایران همواره آماده گفت وگو درباره مسائل منطقه با کشورهای حاشیه خلیج فارس است، اما متاسفانه در این بین برخی کشورها تصور می کنند که باید راه دیگری جز گفت وگو را انتخاب کنند.
رئیس جمهوری خاطرنشان کرد: هیچ قدرت و ابرقدرتی نمی‌تواند جایگزین همکاری خوب همسایگان در منطقه باشد.
شیخ تمیم نیز در این گفت وگوی تلفنی، حلول ماه مبارک رمضان را به دولت و ملت ایران تبریک گفت و با اشاره به روابط دوستانه و برادرانه دو کشور در بخش‌های مختلف و تقدیر از مواضع سازنده ایران در رابطه با بحران قطر، خواستار توسعه همه جانبه مناسبات تهران - دوحه شد.
امیر قطر با محکوم کردن اقدام دولت آمریکا در انتقال سفارت خود به قدس شریف و محاصره غزه و کشتار مردم فلسطین توسط رژیم صهیونیستی، افزود: اجلاس سران سازمان همکاری اسلامی در استانبول فرصت مناسبی برای رایزنی و گفت وگو درباره مسائل و معضلات منطقه ای است.
وی با اشاره به تنش آفرینی اخیر علیه جمهوری اسلامی گفت: ایران کشوری قدرتمند در منطقه است و معتقدیم اختلافات و مسائل بین المللی باید تنها از طریق گفت و گو حل وفصل شود.

** حجم روابط اقتصادی کمتر از حد انتظار
با وجودی که به نظر می رسید در یک سال گذشته و به دنبال تحولات در منطقه به ویژه تحریم های اعمال شده علیه دولت قطر ، روابط اقتصادی تهران با دوحه افزایش یابد، اما توسعه روابط اقتصادی کمتر از توقع بود . در واقع روابط اقتصادی دو کشور همپای روابط سیاسی رشد نکرده است .
حجم مبادلات اقتصادی ایران و قطر به صورت سنتی 70 تا 80 میلیون دلار در سال بوده، اما این میزان با تلاش های دو کشور در پایان سال 1396 به کمی بیش از 260 میلیون دلار رسیده است .
این میزان حجم مبادلات بازرگانی هم از طرف ایران و هم از جانب قطر همواره مورد انتقاد بوده است . یک وزیر قطری در این زمینه می گوید، ما قبل از تحریم سه میلیارد دلار میوه و صیفی از کشورهای همسایه مانند عربستان و امارات وارد می کردیم و انتظار داریم اکنون ایران حداقل یک سوم این میزان را عهده دارد شود.

** مشکل کجاست
'عدنان موسی پور' رییس کمیسیون صادرات اتاق بازرگانی ایران و رییس اتاق مشترک ایران و قطر میزان مبادلات اقتصادی دو کشور را نسبت به سطح روابط سیاسی بسیار ناچیز می داند و گفت: روابط اقتصادی ما از روابط سیاسی جا مانده است .
موسی پور در گفت وگو با خبرنگار ایرنا در دوحه افزود: می توانیم سطح مبادلات دو کشور را در یک پروسه دو ساله به دستکم یک میلیارد دلار برسانیم .
وی شرط دسترسی به این میزان را برنامه ریزی برای هماهنگ تر عمل کردن و افزایش کیفیت کالاهای کشورمان دانست و گفت: طرف قطری هم باید تسهیلات بانکی بیشتری برای بازرگانان ایرانی در نظر بگیرد.
رییس اتاق مشترک بازرگانی ایران و قطر، سرمایه گذاری مشترک با قطر را یکی از راههای توسعه روابط دو کشور بر شمرد و اضافه کرد: شفاف نبودن فضای کسب و کار و نوسانات ارز موجب ضرر و زیان سرمایه گذار خارجی می شود، لذا چنانچه مایل به پایدار شدن روابط اقتصادی هستیم، باید نوسانات ارز را منطقی و قابل پیش بینی کنیم ، چرا که یک سرمایه گذار تنها در صورتی اقدام به عقد قرارداد بلند مدت می کند که این قرارداد برای او قابل پیش بینی باشد. در واقع هیچ چیز جای ثبات و رشد آرام و منطقی نرخ ارز را نمی گیرد .
موسی پور در خصوص میزان شناخت تجار ایرانی از بازار قطر گفت: در یک سال گذشته شناخت خوبی نسبت به بازار این کشور کسب کرده ایم . تنها در سال 96 بیش از 30 هیات تجاری ایرانی به قطر سفر کردند .
به گفته وی، نکته ای که باید در این سفرها مورد توجه قرار گیرد، هماهنگی میان هیات های اعزامی است . به عبارتی اگر قرار بر این باشد که هر هیات دنبال برافراشتن نماد استان خود باشد، نتیجه ای حاصل نمی شود . این سفرها باید با هماهنگی و با نام ایران انجام شود .
این مسئول اقتصادی بخش خصوصی با اشاره به برگزاری ششمین نشست کمیسیون همکاری های مشترک اقتصادی دو کشور در دوحه ، اضافه کرد: خوشبختانه در حاشیه این نشست قرار شد از این پس هیات های اقتصادی با تایید اتاق مشترک بازرگانی ایران و قطر و اتاق بازرگانی قطر سفر کنند تا هماهنگی های لازم به عمل آید.
وی در عین حال لازمه عملیاتی شدن این موضوع را موافقت سازمان توسعه تجارت و شخص وزیر صنعت ، معدن و تجارت دانست و گفت : با این پذیرش مسئولیت ورود و خروج هیات های تجاری، به اتاق های دو کشور سپرده خواهد شد و این امر به تسهیل روابط اقتصادی کمک زیادی خواهد کرد.
به گفته وی بر اساس مطالعات صورت گرفته تجار ایرانی در دو زمینه مواذ غذایی و صنعت ساختمان امکان تجارت با قطر را دارند، لذا ما باید برنامه ریزی های خود را بیشتر متوجه این دو بخش بکنیم .
موسی پور، گردشگری سلامت و سرمایه گذاری قطر در بخش معادن کشور را دو زمینه دیگر برای توسعه روابط اقتصادی بر شمرد و افزود: در حال حاضر سرمایه گذاری های قطر در ایران به صورت پراکنده صورت می گیرد و رقم قابل توجهی نیست .
وی با تاکید بر اینکه 260 میلیون دلار رقم بسیار جزیی در تجارت بین الملل محسوب می شود ، گفت: افزایش سطح مبادلات به این میزان را نباید یک پیروزی قلمداد کرد.