نسیم جاودانه در گندمزار تنبور

گروه موسیقی: آنچه مسلم است قدمت مقامات و نوازندگان ساز تنبور را مي‌توان از هزاران‌سال پيش مورد بررسي قرار داده و به این مهم اشاره کرد که بهترين، بكرترين و اصيل‌ترين اين مقام‌دانان و نوازندگان تنبور در منطقه گوران می‌زیسته‌اند. دراین‌میان نوشتار حاضر به چکیده فعالیت‌های یکی از هنرمندان برجسته و موسیقی‌دانان کم‌نظیر عصر حاضر «استاد علی‌اکبر مرادی» در سالروز تولد ایشان پرداخته است که ایشان را می‌توان به‌عنوان یکی از بهترین نوازندگان و مقام‌خوانان تاریخ تنبورنوازی ایران که از شهرتی بی‌بدیل نیز برخوردارند، به‌شمار آورد... . استاد علي‌اكبر مرادي اولين و تنها راوي مستندی هستند كه مقامات تنبور را ثبت، ضبط و منتشر كردند.

به گزارش بولتن نیوز، استاد مرادی ٧٢ مقام تنبور را در آلبومي به نام «مقامات ياري» با همكاري خانه فرهنگ‌هاي جهان در پاريس ضبط كردند كه اين آلبوم بعدا در ايران نيز منتشر شد. اين اثر تنها مرجع صوتي براي علاقه‌مندان، پژوهشگران و نويسندگان در زمينه موسيقي مقامي تنبور است.

زادگاه استاد علی‌اکبر مرادی محل نغمات بكر و دست‌نخورده و همچنين نوازندگان، مقام‌خوانان و مقام‌داناني است كه مي‌توان صحيح‌ترين نوع آن موسيقي‌ها را به‌دليل دوري از مناطق شهري و صعب‌العبوربودن در آن مناطق شنيد. با بررسي آثار استاد علي‌اكبر مرادي و شنيدن آلبوم‌هاي ايشان مي‌توان در نوازندگي مقامات، تكنيك و تبحر سيدمحمود علوي، خلاقيت ميرزاسيدعلي كفاشيان و در خواندن مقامات از سوی ايشان (كِلام kelam )صداي دلنشين و آسماني كاكي الله‌مراد حميدي و پختگي نواي سيدولي حسيني را كه همگي از بهترين استادان دو قرن اخير منطقه گوران بوده‌اند، را احساس كرد. غيرقابل‌انكار است كه ايشان ميراث‌دار و راوي استادان تنبور نسل قبل از خود (که متأسفانه هيچ‌گاه صدا يا اثري از ايشان ثبت و ضبط و منتشر نشده است) در منطقه گوران و واسطه و رابطي حاذق ميان آنها و نسل امروزند كه داراي درك و استعدادي بي‌مثال در زمینه موسیقی هستند. در بررسی آثار استاد علي‌اكبر مرادي، ایشان را مي‌توان در نوازندگي ساز تنبور يگانه و بی‌مثل‌ومانند خواند و در تحلیل آثار ایشان می‌توان به دلایلی چند در این زمینه اشاره کرد:

بررسي صداهاي گذشتگان حتي استادان امروز منطقه مشخص مي‌كند كه به‌جز تعداد اندكي، اغلب ايشان از سطح نوازندگي خوبي برخوردار نبوده‌اند، چون اغلب اوقات مقامات تنبور براي پند، اندرز، روش زندگي، حق‌پرستي، بيان نوشته‌هاي ارزشمند دفاتر كهن يارسان، القای حالت يا پيام خاص با ملودي‌هاي كاملا مشخص مدنظر بوده است تا نواختن و نوازندگي درست ساز تنبور و جنبه آييني اين ساز و نوايش از جنبه موسيقايي آن پيشي گرفته است، به‌طوري‌كه در منطقه گوران افراد مسني هم كه با نوازندگي تنبور غريب هستند اكثر مقامات را حفظ و به‌خوبي مي‌خوانند. با این توضیح می‌توان گفت که استاد علی‌اکبر مرادي با روندي كه در هنر خویش پيش گرفتند وجه اصلي ساز تنبور و موسيقي مقامي كهن آن نشان دادند كه نواختن و خواندن در نوازنده تنبور بايد با تعادل و تعاملي دوطرفه انجام شود.

مورد دیگر اینکه استاد علی‌اکبر مرادی اولین نوازنده‌ای بودند که با توجه به احاطه‌شان به موسیقی مقامی تنبور، آثار و آلبوم‌هایی را بر اساس مقامات تنبور یا اقتباس و برداشتی از این موسیقی یا موسیقی کُردی ساخته و مسیر و سخنی نو و اصیل را در این ورطه آغاز كردند. ایشان با انتشار این آلبوم‌ها قابلیت و استعداد موسیقی مقامی تنبور را مطرح كردند که تا آن زمان فقط در اماکن یا مراسم‌های خاص نواخته می‌شد.

در ادامه می‌توان گفت ایشان با توجه به آشنایی کامل با موسیقی کُردی و موسیقی ردیف ایرانی و اشتراکات آنها با موسیقی تنبور آثار ارزشمندی را منتشر كردند که آلبوم «در آیینه آسمان» شناسنامه‌ای است ارزشمند بر این ادعا. در این آلبوم کمانچه‌نوازی استادانه کیهان کلهر و تنبک‌نوازی متبحرانه پژمان حدادی، پنجه‌های ناب و ملودی‌های آسمانی استاد مرادی را همراهی می‌کنند. در این آلبوم برداشتی آزاد و بسیار خلاقانه از مقام‌های گِل وه ده ره و اَلوَن از سوی استاد مرادی با ملودی‌های زیبایی که همراه تکنیک‌های خاص دو مقام هستند اجرا شده است. آلبوم «مهجوری» اولین اثر استاد و گروهشان بوده است. «مهجوری» حاصل کنسرت‌های استاد در دهه ٧٠ به‌همراه شاگردانشان به نام لاوچ بوده است و آهنگ‌های زیبای این البوم مانند مهجوری بر اساس تکنیک‌های سازی تنبور و ملودی‌های فراق و خزان بر اساس فرم آوازی مقام سه رته رز ساخته شده‌اند. در آلبوم «یار آسمانی»، اولاش ازدمیر، نوازنده چیره‌دست موسیقی مقامی ترکیه، به‌همراه ساز استاد مرادی هنرنمایی می‌کند. آهنگی با نام «وداع» را می‌شنویم که هر شنونده‌ای را به وداعی شیرین دعوت مي‌كند و بر اساس فضای مقامات قطار و سحری است و همچنین آهنگ تکنیکی، زیبا و شناخته‌شده «مهجوری» در فاصله موسیقایی متفاوت‌تر از اولین اجرای این آهنگ در آلبوم مهجوری که اشاراتی به مقام سه ر‌ته رز دارد و دارای تکنیک خاص غنچه ایشان است، نواخته شده. همچنین در آلبوم «نسیم گندم‌زار» با نوای ملودی‌هایی چون شَن و خرمن، سماع خورشيد و... با استفاده از قابليت‌ها، فواصل و نواهاي مقام غريبي هر مخاطبی را به عمق فرهنگ‌ها و سنت‌های بومی پاک مناطق کردنشین و رؤياهاي كودكي‌مان می‌برد و همچنين در قطعه به «پيشواز بهار» با نواي مقام قطار سرماي خشك زمستان را پشت‌سر گذاشته و هر مخاطبي را به پيشواز بهاري رنگارنگ و لطيف سوق مي‌دهد. آلبوم «دواله» خود اثری است تمام‌عیار در زمینه موسیقی تنبور و مقامات آن. آهنگ دواله به تبعیت از معنی زیبای آن (دو عاشق) هر شنونده‌ای را به حس‌وحال آتش درونی عشق آدمی برای رسیدن به معبود ازلی- ابدی می‌برد و احساسی ژرف را در مخاطب ایجاد می‌کند. در این آلبوم آهنگ‌هایی مانند سوگ رستم، ابر در ابر و... بر اساس مقام مجنونی و ریتم‌ها و دورهای این مقام ساخته شده است. استاد مرادی آهنگ‌های آلبوم «پاییز» را براساس مقام شاخوَشینی و پرده‌های چهارگاه ساختند که در آهنگ زیبای پاییز از مضراب‌های «گل ریز چپ» به زیبایی و پختگی هرچه‌تمام‌تر استفاده شده است.

ايشان اولین هنرمندی بودند که در آثارشان در کنار تنبور و موسیقی بکر آن از سازهایی چون: کمانچه، نی، باقلاما، تار و تارباس و عود با نوازندگی بهترین استادان استفاده كردند، اما نکته حائز اهمیت این است که برخلاف سایر افرادی که این حرکت را انجام دادند هیچ‌گاه موسیقی و سازشان دست‌خوش و تحت‌تأثیر ساز و موسیقی‌های دیگر قرار نگرفت و در هر صورت و در هر زمان و مکانی برای حفظ و اشاعه اصل این موسیقی تلاش كرده‌اند. در مقایسه آثار ایشان می‌توان مضراب‌های خاصی که در نوازندگی تنبور استفاده كرده‌اند را در ریتم‌های متنوع، مختلف و نغماتی که اثرگذار بوده‌اند شنيد؛ مضراب‌هایی مانند: ریز، گلریز (در آهنگ ساز تنها آلبوم پاییز)، درراب (آهنگ دل آرام در آلبوم پاییز) و غنچه (آهنگ مهجوری یار آسمانی و آلبوم مهجوری). استاد مرادی همچنین اولین شخصی بودند که به بیان کاربردی‌تربودن دور در مقامات تنبور نسبت به ریتم اشاره كردند كه دورهاي مختلف و ریتم‌های ١٠، ١١، ١٢، ١٣ و... ضربی در مقامات ریتمیک مورد استفاده است، مانند آهنگ وداع با ریتم ١٢ ضربی آن یا ملودی‌های ١٣ ضربی سماع مستانه یا ریتم پنج‌ضربی ملودی زیبای دل آرام.

اولین آلبوم آموزشی ایشان در زمینه آموزش تنبور که «مقامات مجلسی ١ و ٢» نام داشت، اثری کاملا ارزشمند برای مدرسین و هنرجویان موسیقی مقامی تنبور است چون در این آلبوم مقامات مجازی و مجلسی به‌همراه قسمت‌های مختلف هر مقام از جمله: ملودی‌های سازی و آوازی و لاوچ‌ها به صورت تفکیک‌شده مشخص هستند. استاد مرادی در سال ٨٢ آموزشگاه یارسان را در تهران تأسیس كردند که در این آموزشگاه به صورت تخصصی مقامات تنبور و موسیقی آن به هنرجویان و علاقه‌مندان در دوره‌های منظم آموزش داده می‌شود. همچنين با توجه به اینکه پیش از این تنبور دارای متد و روش تدریس مشخصی نبود، این موسیقی به‌صورت دلخواه تدریس می‌شد که استاد مرادی «کتاب شیوه تنبورنوازی» را تأليف كردند. سیر دروس کتاب با استفاده از تئوری علمی موسیقی، ذهن هنرجو را به‌سوی اصالت کهن تنبور که مقامات آن است سوق می‌دهد. حتی کوتاه‌ترین درس در اوایل کتاب با هدفی خاص و اشاره به فضای مقامات تنبور نوشته شده است. هنرجو بعد از نواختن صد درس با حدود ٣٠ مقام آشنا می‌شود و دورها و ریتم‌های خاصی که در مقامات تنبور وجود دارد را می‌آموزد. در پایان می‌توان چنین اشاره کرد که استاد علی‌اکبر مرادی در طول فعالیت‌های هنری و خدمات فرهنگی بسیار ارزنده‌ای که داشته‌اند همواره به حفظ اصالت‌ها و نشر و انتشار روایت‌های درست تنبور همت گماشته و در این زمینه بسیار موفق بوده‌اند. بی‌شک وجود هنرمندانی چنین اصیل و آگاه موجب اعتلا و اصالت هنر غنی ایران‌زمین خواهد بود.

منبع: شرق