دولت موقت و بنی‌صدر

تشکیل دولت موقت
مهم ترین واقعه پس از ورود امام خمینی (ره) به ایران، انتخاب مهندس مهدی بازرگان به عنوان رییس دولت موقت بود. پس از خروج شاه در 26 دی 1357 و کسب رای اعتماد کابینه بختیار از مجلسین، امام خمینی نخستین ضربه را بر کابینه بختیار وارد کردند و به تمامی کارکنان اعتصابی دولت دستور دادند وزرای غیرقانونی را به وزارتخانه ها راه ندهند، این اقدام بختیار را به شدت مستاصل و تضعیف کرد. دومین ضربه نیز ورود امام به ایران بود که با وجود مخالفت های بختیار بالاخره در روز 12 بهمن انجام شد. سومین ضربه بر جسد نیمه جان کابینه غیرقانونی، سخنرانی امام(ره) در بهشت زهرا بود که در فرازی پرشور از سخنان خود وعده دادند که: «من دولت تعیین می کنم، من توی دهن این دولت می زنم»روز بعد (شامگاه 14 بهمن) جلسه مهمی با حضور اعضای شورای انقلاب اسلامی در اقامتگاه امام در دبستان علوی شماره 2 در خیابان عین الدوله ایران برگزار شد و تا ساعت 11 شب ادامه داشت.    در این جلسه مهندس بازرگان به عنوان نخست وزیر تعیین شد و حکم وی که تاریخ 6 ربیع الاول 1399 [15 بهمن 57] را بر پیشانی داشت، صادر شد.

    روز 16بهمن مراسمی در آمفی تئاتر مدرسه علوی برگزار شد و حکم نخست وزیری به او اعطا شد. این مراسم ساعت 5:30 بعد از ظهر با حضور جمع زیادی از خبرنگاران داخلی و خارجی با سخنان امام(ره) آغاز شد. امام در بخشی از سخنان خود تاکید کردند که انتخاب مهندس بازرگان به پیشنهاد و نظر شورای انقلاب بوده است: ایشان وزرای خود را تعیین می کنند و به ما معرفی می کنند تا شورای انقلاب ما که پیشنهادش و نظرش این بود که ایشان رئیس دولت باشد وزرای شان را بررسی می کنند و ان شاءالله مسائل به طور سهل و خوبی انجام بگیرد. امام سپس تلویحا بختیار را از مخالفت با دولت موقت بر حذر داشتند. پس از پایان سخنان امام (ره)، آیت الله هاشمی رفسنجانی متن فرمان نخست وزیری بازرگان را قرائت کرد. در این پیام آمده بود: «بنا به پیشنهاد شورای انقلاب، جناب عالی را بدون در نظر گرفتن روابط حزبی و بستگی به گروهی خاص مامور تشکیل دولت موقت می نمایم.» در آن حکم وظایف دولت موقت نیز مشخص شده بود: اداره مملکت، برگزاری رفراندوم تغییر نظام کشور، تشکیل مجلس خبرگان برای تصویب قانون اساسی و برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی.

    متن حکم نخست وزیری دولت موقت که توسط آیت الله رفسنجانی قرائت گردید:
    بسم الله الرحمن الرحیم
    جناب آقای مهندس مهدی بازرگان
    بنا به پیشنهاد شورای انقلاب، بر حسب حق شرعی و حق قانونی ناشی از آرای اکثریت قاطع قریب به اتفاق ملت ایران که طی اجتماعات عظیم و تظاهرات وسیع و متعدد در سراسر ایران نسبت به رهبری جنبش ابراز شده است و به موجب اعتمادی که به ایمان راسخ شما به مکتب مقدس اسلام و اطلاعی که از سوابقتان در مبارزات اسلامی و ملی دارم، جنابعالی را بدون در نظر گرفتن روابط و حزبی بستگی به گروهی خاص، مامور تشکیل دولت موقت می نمایم تا ترتیب اداره امور مملکت و خصوصا انجام رفراندوم و رجوع به آرای عمومی ملت درباره تغییر نظام سیاسی کشور به جمهوری اسلامی و تشکیل مجلس موسسان از منتخبین مردم جهت تصویب قانون اساسی نظام جدید و انتخاب مجلس نمایندگان ملت بر طبق قانون اساسی جدید را بدهید. مقتضی است که اعضای دولت موقت را هر چه زودتر با توجه به شرایطی که مشخص نموده ام تعیین و معرفی نمائید. کارمندان دولت و ارتش و افراد ملت با دولت موقت شما همکاری کامل نموده و رعایت انضباط را برای وصول به اهداف مقدس انقلاب و سامان یافتن امور کشور خواهند نمود. موفقیت شما و دولت موقت را در این مرحله حساس تاریخی از خداوند متعال مسئلت می نمایم.

    سپس مهندس بازرگان پس از حمد الهی از امام (ره) و مردم سپاسگزاری کرد و مسوولیت خویش را عظیم ترین وظیفه ای دانست که در طول 72 سال عمر مشروطه به کسی داده شده است.
بدین ترتیب زمام امور کشور به طور عملی از 22 بهمن 1357 به دست مهندس بازرگان افتاد. هیأت دولت موقت به این دلیل موقت نامیده شد که چند مأموریت بیشتر نداشت و باید آنها را در مدت کوتاهی انجام می-داد. مأموریتهای آن دولت فراهم کردن مقدمات و لوازم قانونی هیأت دولت دائمی و عبارت بود از: برگزاری مراجعه به آرای عمومی در رفراندم) دربارۀ تغییر نظام سیاسی از رژیم سلطنت مشروطه به نظام جمهوری اسلامی، تشکیل مجلس مؤسسان قانون اساسی که به مجلس خبرگان قانون اساسی تغییر نام یافت، برگزاری انتخابات مجلس قانونگذاری منتخب مردم، که ابتدا مجلس شورای ملی و سپس مجلس شورای اسلامی نام گرفت.(1)

تعامل با دولت موقت
دولت موقت تا تاریخ 15 آبان 1358 اداره امور کشور را در دست داشت. در این دوره بنی صدر به عنوان عضو شورای انقلاب که در واقع در مقام قوه مقننه بود با دولت موقت تعامل داشت. شورای انقلاب که زمینه و شکل گیری آن به قبل از پیروزی انقلاب یعنی زمان حضور امام در فرانسه بر می گردد، افرادی از نیروهای نهضت آزادی، روحانیون، بازاریان و چند افسر عالی رتبه ارتش را شامل می شد. اما به طور کلی روحانیون نزدیک به حضرت امام بر آن تسلط داشتند. شرایط حساس انقلابی، نبودن ارتباط سالم سازمانی و فقدان تفکیک مناسب قوا باعث تداخلات و تعارضاتی در عملکرد شورای انقلاب  و دولت موقت گردید و هر کدام، دیگری را مانع اجرای دقیق برنامه های خود می دانستند. اختلافات و تعارضات این دو نهاد قدرتمند انقلابی باعث شد که در بهار 1358 به داوری نزد امام بروند و در همان سال جلسه ای مشترک را در قم با حضور رهبری برگزار کنند. این دیدار اگرچه مدتی تنش میان دو نهاد مذکور را کاهش داد اما اختلافات سیاسی ـ ایدئولوژیکی  شواری انقلاب و دولت موقت روز به روز بیشتر شد تا این که قرار شد برای حفظ وحدت، دولت موقت و شورای انقلاب  و تعدادی نیز از شورا به دولت انتقال داده شوند. شورای انقلاب در 20 تیر 1358 تشکیل جلسه داد. در این جلسه بین بنی صدر از یک طرف و آیت الله بهشتی و آیت الله خامنه-ای از طرف دیگر جدال لفظی درگرفت. زیرا بنی صدر خواهان ادغام کامل دولت و شورای انقلاب بود. (2)

توصیه به بازرگان
بنی صدر در این زمان از جمله کسانی بود که به بازرگان توصیه می کرد از روحانیون برای کار در دولت موقت استفاده نکند. وی در این باره در خاطراتش می گوید:« آقای بازرگان آمد و در شورای انقلاب گفت که شورای انقلاب و دولت یکی بشود  و شماها بعضی از اعضای شواری انقلاب  بیایید و معاون وزرا بشوید. او چهار نفر [از روحانیون] عضو شورای انقلاب را معاون وزراتخانه ها کرد. آیت الله خامنه ای در وزرات دفاع، حجت الاسلام باهنر در وزرات آموزش و پرورش،حجت الاسلام رفسنجانی در وزرات کشور و چهارمی آیت الله  بهشتی برای وزرات دادگستری بود که قبول نکرد. بله من مخالفت  خیلی سختی کردم... گفتم آقا این ها را نبرید با وزرات آشنا کنید. این ها به این چیزها خو نکرده اند. شما این ها را می برید و مزه وزرات را بهشون می چشانی  و دیگر نمی شود آن ها را از آنجا کند. محال است».(3)

پیشنهاد نخست وزیری دولت موقت به بنی صدر
زمانی که اختلافات شورای انقلاب با دولت موقت اوج گرفت، شورای انقلاب به بنی صدر پیشنهاد نخست وزیری دولت موقت را داد. شهید محلاتی در این باره می گوید:« وقتی که شورای انقلاب با بازرگان دعوا و اختلاف داشت، امام گفت خوب بنی صدر را بیاورید و نخست وزیر بشود. بازرگان برود و بنی صدر بیاید. آمدند و به بنی صدر گفتند: تو بیا نخست وزیر بشو، شورای انقلاب به  ایشان پیشنهاد کرد. بنی صدر قبول کرد. منتهی گفت: من وزرا را باید خودم انتخاب کنم... شورای انقلاب گفت: نخیر به یک یک وزرا ما باید رأی بدهیم. او هم قبول نکرد و مساله منتفی شد».(4)

انتقادات شدید بنی صدر به دولت موقت
پس از انتخابات مجلس خبرگان و دقیقاً هفت ماه پس از تشکیل دولت بار دیگر دور جدید فشارها بر دولت موقت آغاز شد. این بار ابوالحسن بنی صدر، از جبهه ملی ، روزنامه امت ارگان جنبش مسلمانان مبارز به دبیر کلی حبیب الله پیمان از چهره های جریان چپ و همکار قدیمی نهضت آزادی، حزب جاما به رهبری کاظم سامی و بالاخره جریان اسلامی دولت موقت را آماج انتقادات خود قرار دادند. ابوالحسن بنی صدر عضو شورای انقلاب و منتقد جدی دولت موقت در یک سخنرانی جنجالی دولت موقت را به باد انتقاد گرفت و آن را به ضعف و بی کفایتی، عدم توانایی ایجاد تغییرات در دستگاه حکومتی، سهل انگاری و سستی در قضیه کردستان متهم ساخت:« باور من این است که بنیاد ساختمانی رژیم سابق را دولت مهندس بازرگان می خواهد نگه دارد، می خواهد آن را اصلاح بکند و مشکل او هم اینجاست و مشکل شورای انقلاب هم است که ناچار است با این دولت کار بکند نتیجتاً کند شده و کارایی اش را از دست داده ... ایشان (بازرگان) کار کرده اما پراکنده ... وقتی نظام در کارش نبود، مشغول می شود و بعداً می آید می گوید از صبح که بیرون می روی غرق در این خورده کاری ها می شویم تا شب، بابا تو نظام نداری! اگر نظام داشتی غرق نمی شدی در این خورده کاری ها».(5)

پی نوشت ها
1 ـ حسین کاوشی، حزب جمهوری اسلامی از تأسیس تا فاجعه هفت تیر، تهران: انتشارات دفاع، 1386، ص114
2ـ مسعود رضوی، هاشمی و انقلاب، تهران : انتشارات همشهری، 1376 ص242.
3 ـ درس تجربه: خاطرات ابوالحسن بنی صدر ، به کوشش حمید احمدی ، برلین: انتشارات انقلاب اسلامی،1380 ، ص89
4ـ خاطرات شهید محلاتی، تهران : مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1376 پیشین، ص138.
5 ـ عباس شادلو، انقلاب اسلامی از پیروزی تا تحکیم: ناگفته های تاریخی از دول موقت و شورای انقلاب تا سقوط بنی صدر 60ـ 1357، تهران: مولف، 1385، ص82.